$2.6 Miliona tala Tiute e lei totogia: Matagaluega o Tupe Maua, 1 Novema 2013 – 31 Mati 2014

O le lipoti lenei a le Pule ma Suetusi Sili mo le tausaga faaletupe mai i le aso 1 o Iulai 2014 agai ilea so 30 o Iuni 2015 e pei ona liki mai i le tatou nusipepa. O se aotelega lenei o le sueina o tusi mo le Matagaluega o Tupe Maua a le atunuu.

1. E leai se faamaumauga tusitusia e aloaia ai le faamatuu atu o oloa e lei totogiina tiute i Ofisa. E tatau ona totogiina atu tiute ae lei aveese mai oloa, peitai e iai taimi faapitoa e mafai ai ona faamatuu ese mai nei oloa e aunoa ma se totogi. E patino lenei tulaga mo oloa e vave faaleagaina (oloa faafomai, oloa o faletalavai, oloa tuu aisa, ma isi), poo tulaga faapitoa (poloketi a le Malo, faalapotopotoga e maua mai ai fesoasoani, fesoasoani i taimi o faalavelave faanatura, ma isi). Sa maitauina e le suetusi le leai o ni faamaumauga o iai le faamaoniga a ofisa o le tiute. Na ioeina e le matagaluega e iai taimi e moomia ai le vave faamatuu o nisi o oloa (oloa faafomai, oloa o faletalavai, oloa tuu aisa, ma isi), poo tulaga faapitoa (poloketi a le Malo, faalapotopotoga e maua mai ai fesoasoani, fesoasoani i taimi o faalavelave faanatura, ma isi). O le faatagaga e aumai i le Pule Sili o le matagaluega, ma e iai taimi e mafai ona faamaonia mai se tasi o Sui Pule Lagolago. O loo faila uma foi faamaumauga ma faamatalaga, ma a fia moomia ona faafesootai atu lea o le vaega e patino tonu iai nei tulaga.

2. O nisi o oloa sa tatau ona tiute e pei o taavale afi, lavalava ma mea faufale (e lē vave lona faatamaia ma leai se moomia ona vave faamatuu ese atu) sa aofia uma i totonu o oloa e mafai ona faamatuu i tua ae totogi mulimuli tiute (unpaid declarations). O le mafuaaga lenei sa faigata ai ona faamaonia le aloaia o le faaiuga e faamatuu atu ai i tua nei oloa. Sa tali le Matagaluega o Tupe Maua o nei ituaiga oloa e mafai ona faamatuu ese atu pe a fai e faamaonia le tusi talosaga, lea e mafai na faia i lalo o aiaiga mo poloketi a le Malo. Ona o taimi faatapulaa mo nei galuega, e mafai ona faagaoioi e le Matagaluega o Pisinisi, Alamanuia ma Leipa nei tusi talosaga, ma faapea ona galulue faatasi ai ma le Matagaluega o Tupe Maua e faia le galuega o le Iloilo le usitaia o vaega manaomia i le mae’a ai. O loo faapea ona faaauau pea e le Matagaluega o Tupe Maua le faamalosia o auala ina ia usitaia uma ai tulafono ma taualumaga faataatitia uma.

3. O se aofaiga e $2,660,382.20 o tiute lei totogiina (unpaid declarations) sa mafua mai ona o Matagaluega ma Faalapotopotoga tumaoti, atoa ai foi ma nisi o kamupani. O le atugaluga o le suetusi ona o le faamatuu atu o oloa e lē vave lona faatamaia ma leai se moomia ona vave faamatuu ese atu, ae leai se totogiina o tiute. Na tali le matagaluega o loo vaavaai toto’a pea lenei tulaga ma faamalosia le tulituliloaina ma toe faaolaina mai o tupe mai aitalafu tuua ma siaki ua le faaleaogaina (dishonoured cheques). O loo faia foi galuega faaauau ina ia tulituliloaina aitalafu e ui ina utiuti le aufaigaluega e faia lenei galuega.

4. Sa laga e le suetusi le mataupu e tatau ona tele le sao o le vaega o le Tiute i le nofoaga o iai oloa. Pei o le mafuaaga lea ua tele ai oloa soona faamatuu atu e aunoa ma se faatagaga tatau ma se faamaoniga ua uma ona siaki. O le atugaluga o le suetusi ona o loo nofo silafia lelei e le matagaluega lea tulaga. Ua tali le matagaluega o loo faia se iloiloga a le pulega i nei oloa sa faamatuu atu i le 2013. Ua saunia foi le poloketi toe faaleleia o galuega (Customs Modernisation) mo le faia o se auivi e limataitaia ma galulue a gai iai le aufaigaluega ma paaga uma a le matagaluega. Ua mae’a foi polokalame faalauiloa mo i latou uma e aafia I lenei galuega.

5. E ui ina iai puipuiga mo le faagasologa o galuega, e leai se faamamaluga o nei tulaga ma siitia ai le aofaiga o tiute lei totogiina (unpaid declarations). E aafia ai le aoina mai o tupe maua, aemaise o isi e lē o mafai ona toe faaolaina, ma le tau faaopoopo i le matagaluega. Ua tali le matagaluega o loo faia se poloketi e le Komiti Faufautua mo le toe faaleleia o galuega(Customs Modernisation) ma faia aoaoga ma faalauiloa, aemaise le iloiloga, e le aufaigaluega o nafa ma lea poloketi.

6. E iai faamaumauga ua leiloloa e lagolagoina ai paleni o tiute lei totogiina (unpaid declarations).Mai le 40 na faia iai suesuega, e na o le 18 na faaoo mai i le au suetusi. Sa laga foi lenei mataupu i le tausaga ua tuanai ae leai se fuafuaga ua faia i ai. Sa tali le matagaluega sa le mafai ona tuuina mai nei faamaumauga ona o le pisi i galuega sa faatino i lea taimi, faapea ai ma le utiuti o le aufaigaluega, ae o le a taumafai e faaleleia lea vaega.

7. O paleni o tiute lei totogiina na iloa ai se aofaiga e $1.7 miliona. SA iai se feteenaiga ma se tasi o faalapotopotoga ua mae’a ona totogiina a latou tiute, ae peitai o loo faapea mai le vaega a le Tiute latou te lei taulimaina se tupe. Na faamaonia e le suetusi ua mae’a ona totogi tiute a lenei faalapotopotoga. Na tali le matagaluega ua lelei le faagasologa o galuega tulituli talu le amataga o le 2014 ina ua toe iloilo ma faatulaga fuafuaga mo le toe faaolaina mai o tupe e pei ona atagia mai i le tele o aitalafu tuua ua totogi mai.

8. Mataupu e patino i risiti:

* E ono api risiti sa leiloloa ma le mafai ona tuuina mai i suetusi. Na faamaonia e le matagaluega o se lape lea i le vaaiga lelei o api risiti, ma e faamoemoe o le a faaitiitia le faaaogaina o nei api ma faamaumauga tusitusia pe a faia faaeleteroni loa risiti i luga o le polokalame faakomipiuta o tiute (ASYCUDA World).

* Sa tele ina tuai le faamauina o risiti i totonu o le ASYCUDA ma le Finance One ona o le tuai ona faaoo atu o tupe i le talitupe. E tatau ona faaoo uma tupe maua ae lei mae’a le aso i le vaega o vaaia tupe. E faatoa mafai ona faarisiti tupe i le ASYCUDA pe a fai ua mae’a ma atoatoa menifeso. O tupe maua I nofoaga o oloa e teuina ai lava i le sui ofisa seia aulia le aso e sosoo ai. O loo fai mai le matagaluega o loo faia pea iloiloga ma le vaaiga a i latou o nafa ma lea galuega. E iai taimi e le mafai ai ona faaoo mai i le ofisa tutotonu tupe maua ma teu ai loa i sui ofisa seia oo i le aso fo u. Ua taumafai ia avea le auivi o fuafuaina mo galuega ina ia faaleleia atili ai galuega ma faapea ona mulimulitaia ai tulafono ma faiga faavae o iai.

* E lē o tulaga lelei mai le faamauina o tupe maua. Ua faapea mai le matagaluega ua iai tulaga uma i le talitupe, ma nisi vaaiga ua faaleleia ai tulaga tau risiti.

9. Mataupu e patino i aitalafu tuua:

* E lei atagia mai luga o faamaumauga tusitusia mai le ASYCUDA nisi o aitalafu ua mae’a ona totogi.

* O loo moomia pea le toe tulituli o aitalafu tuua ma le toe tagai i le aofaiga atoa o aitalafu o loo iai nei. Sa tali le matagaluega o loo faigata lava ona tulai mai faamaumauga i se tulaga tuu lata mai ona o le tele naua o faila o loo iai ae toaitiiti le aufaigaluega e nafa ma le vaaia. E ui o loo fatino pea galuega tulituli o aitalafu, o loo tauto’ai lea galuega ona o nisi mafuaaga, ae o loo taumafai pea e faaleleia auala e toe faaola mai ai tupe ma faaitiitia aitalafu tuua. O loo faia foi le toe iloiloaina atoa o le tuuvaevaeina o matafaioi a le aufaigaluega a le Tiute ma o loo tālia lona faamaonia. I aitalafu tuua, o nisi o nei aitalafu ua autausagā ae o loo faamauina pea, ma leai se faamoemoe e mafai ona toe faaolaina mai aemaise aitalafu ua silia ma le sefulu tausaga ona e lē o maua foi ni faamaumauga e lagolagoina ai. O loo galulue le aufaigaluega e tuuina atu mo le tusiesea mai faamaumauga. O loo galulue foi le matagaluega e soalaupule ma le tele o matagaluega ma faalapotopotoga tumaoti a le Malo lenei tulaga mo le totogiina mai o aitalafu. Sa iai foi se faasa’oga tele i faamaumauga i le faaiuga o le tausaga faaletupe mo nisi o lape sa iai, ma faaitiitia ai loa i le $5 miliona ia aitalafu e lei totogia.

10. E leai se resitala mo vaega tupe mo mea laiti, poo ni faamaumauga lagolago. O pepa totogi foi e lē o atoatoa lona faagasologa ma lē lelei ona faanumeraina. Ua faamauina e le matagaluega nei tulaga, ma o le a vaavaai toto’a iai.

11. E tele nisi o faamaumauga sa manaomia i le suega o tusi ae peitai na mae’a le galuega e lei tuuina mai e le matagaluega. O nei faamaumauga e aofia ai faamatalaga faapitoa mai le ASYCUDA mo galuega a le vaega o Tiute, faapea ai ma faila mai le vaega ale Lafoga. Sa tali le matagaluega o lenei tulaga na mafua ona o le taimi tonu na sue ai tusi sa faia ai foi galuega tetele e patino tonu lava i le matagaluega.

Matagaluega o Tupe Maua 26 Iuni 2014

1. Sa maitauina le tele o le faatuai ona tuuina atu tupe maua e le vaega e le Tiute agai atu i le vaega o Tupe a le matagaluega. E atoa le tai fa vaiaso o nisi faatuai. E mafua mai lea i le leai o se faamamafa ma faataua o lenei matafaioi, ona o loo faamuamua nisi galuega faatino.

2. Sa faaaogaina se sefe tupe lē tumau e tuu ai siaki ma tupe maua mo nisi o fefaatauaiga i le vaega e puipuia tuaoi lea e lei atagia i luga o le ASYCUDA, ae o loo faamauina i faamatalaga tusitusia. O le atugaluga o le suetusi ona o le faatinoga o galuega i le taimi nei e faatupulaia ai le tulaga o le teuina o tupe tetele i totonu ole ofisa mo se taimi umi. O nisi foi o tupe sa maitauina sa aoina i le masina o Me 2014, ma faamauina i le lipoti a le suetusi tutotonu ilea so 30 Ianuari 2014, e iai tupe e oo atu le aofaiga i le $30,000 o loo teuina pea i le sefe.

3. Sa maitauina le lē gatusa o faamaumauga o tupe faa risiti i totonu o le ASYCUDA, ma lē o mautinoa ai pe ua atagia uma tupe maua sa tatau ona faa risitiina. O le faia o se auala e o gatasi uma ai faamaumauga e faamalosia ai foi le mafai ona toe iloiloina mulimuli o faamatalaga mai le ASYCUDA ma faamatalaga tusitusia.

4. I le faitauina o tupe, sa maitauina ai faasiliga o tupe . O nei faasiliga uma sa toe faa risiti i totonu o le faatupuga tupe a le Malo.

Matagaluega o Tupe mo le tausaga faaletupe na faaiuina 30 Iuni 2014

1. Mataupu e patino i faiga o risiti i le vaega o Tiute:

* Sa maitauina le tuai ona faarisiti tupe maua i totonu o le ASYCUDA, lea e faapea ai foi ona tuai ona faamauina i le Finance One, atoa ai ma le tuai ona teuina i faletupe.

* O tupe maua mai le vaa o le Lady Naomi sa taatia lava mo se vaiaso i totonu o le sefe e lei teuina I le faletupe. O lenei tulaga ona sa gasegase le aufaigaluega sa nafa ma lea vaega.

* E lei atoatoa faamatalaga i luga o risiti. O nei faamatalaga e fesoasoani i le fuafuaina o tau o tiute/lafoga e tatau ona totogi. O lenei mataupu sa lagā i nisi o suega o tusi ua mae’a atu. O le tuai o le faarisiti i totonu o le ASYCUDA, e mafua mai lea i le faagasologa o suesuega o nisi o oloa ulufale mai e le vaega e puipuia tuaoi (Tiute). E aofia ai foi nisi o faafitauli faatekonolosi talu ona amatalia le faafouga ole ASYCUDA World, lea na aafia ai le faagasologa o galuega ma tuai ai ona faamauina nisi o risiti i totonu o le ASYCUDA. E ui i lea, ua tele ina foia nei mau faafitaul i. Ua uma foi ona logoina le aufaigaluega e puipuia tuaoi i le faafoeina o seleni, ma toe faamanatu iai o latou tiute patino i le aoina mai o tupe maua a le Malo. Ua uma foi ona lapataia nisi o le aufaigaluega o loo faatalalē i o latou tiute. Ua galue malosi foi le matagaluega e faaleleia puipuiga faalotoifale, ma faaitiitia ai tupe o teu i le ofisa e lei tuuina atu i le faletupe. Ua iai foi suiga i le faiga o risiti i ona vaega faaeleteroni lea ua tele ai se faaleleiga o le tulaga tau risiti ma le aoina o tupe maua.

2. O se aofaiga e $12,824,046.37 mai aitalafu tuua e lei faamauina i luga o le Finance One; o le tele o nei aitalafu na amata mai i le 1998 ma atagia ai le vaivai tele o le tulituliloaina o le toe totogiina mai. E lē o tutusa foi faamatalaga i luga o polokalame eseese nei e lua o le ASYCUDA ma le Finance One, ma e iai sona aafiaga i luga o le Faamatalaga o Tupe a le Malo. O loo aafia ai foi tiute e lei totogiina (Unpaid Declarations). O loo faamauina tusitusia nei tupe, ae e tatau ona faamauina i luga o le Finance One ina ia atoatoa ma sa’o faamatalaga o tupe uma a le Malo. Na tali le matagaluega o le tuuina o aitalafu tuua i luga o le Finance One ose galuega tele, faigata ma leai sona moomia ona o le ASYCUDA sa tuufaatasia mo lenei tulaga. Ua faapea mai le matagaluega ua tatau i le Matagaluega o Tupe ona iai se latou auala e faamauina uma ai nei faamatalaga moomia mai matagaluega uma a le Malo nai loo le tau faamauina i luga o le Finance One ona o le faatele galuega ma alu ai taimi a le matagaluega. Ua galue le matagaluega ina ia faamalosia le aoina mai o aitalafu uma, peitai o le utiuti o le aufaigaluega o loo tuta’ia ai, ma faapea ona tuuina atu lenei talosaga mo nisi aufaigaluega faaopopo i le tausaga faaletupe 2015/16.

3. Na sili atu tupe faaaoga nai loo tupe faatatau mo galuega faatino a le ofisa i se aofaiga e $1,419,403. E mafuli tele lea tulaga i le faaleleia o aseta (aemaise taavale), nofo mautotogi ma lisi, ma mea taumafa. O nisi o nei tupe faaalu sa lei fuafuaina.Sa tali mai le matagaluega e faapea:

– E 16 taavale o loo umia e le matagaluega, e 10 taavale mai lenei aofaiga na faata uina i le va o le 1996 ma le 2007. E moomia lava la e nei taavale le faia iai o galuega faalelei ina ia faatumauina lo latou aoga, lea e faia ta’i kuata pe ta’i lua masina foi. O le talosaga sa tuuina atu i le Tala o Tupe Faatatau sa atagia ai le moomia o nei tulaga uma, ae peitai sa lei talia lenei tuualalo e le Matagaluega o Tupe.

– Nofo mautotogi ma lisi: O le lisi i le Faletupe mo le Atinae o Samoa sa aofia i le tausaga faaletupe o loo suesueina nei sa toe faasa’oina ma atagia i lalo o le tausaga faal etupe 2014/15.

– Oloa mo galuega a le aufaigaluega (Stationery) & Lolomiga: E aofia ai tau mo faalauiloa na toe iai ni suiga ina ua mae’a talosaga na tuuina atu i le Tala Faatatau o Tupe. Sa aofia ai foi oloa mo galuega a le aufaigaluega (stationeries) mo le tausaga faaletupe 2012/13, lea faatoa totogi i le tausaga faaletupe nei.

– Meataumafa & Faafiafiaga: O le a mata’itu e le matagaluega nei tulaga i le lumanai.

4. Sa maitauina le moomia tele o nisi o mea faigaluega faaeleteroni mo galuega faatekonolosi. Sa faasili foi tupe faaalu mo initaneti i se aofaiga e $142,931.05 ma o lenei tulaga sa atagia lava i le tolu tausaga ua tuanai i totonu o le matagaluega. Na tali le matagaluega o tupe faatatau mo initaneti sa tuufaatasia ma tupe faatatau mo telefoni ona e tele na aofia mai pili initaneti i totonu o pili o telefoni. Sa mae’a ona faasa’o lea tulaga i le tausaga faaletupe 2014/15. Sa talosaga e le matagaluega ni masini komipiuta fou mo le aufaigaluega fou, faapea ai ma le toe faasili atu o auaunaga tau faatekono losi, ae peitai sa teena e le Matagaluega o Tupe lea tulaga. O tupe faaalu i aseta mo le tausaga faaletupe 2012/13 sa faapea ona totogiina mai tala faatatau o le tausaga nei, lea e aofia ai ma masini o lolomiga. E iai se masini sa faatamaia ma sa le fuafuaina i le tala faatatau. Sa moomia ai e le matagaluega nisi masini fou e sui ai masini ua faaleagaina. E fa masini seva (server) moomia, ae ua na’o le lua sa mafai ona faatau mai.

5. Sa lei mafai ona faia suesuega a le suetusi i le taavale MOR15 lea e resitala i le lisi o taavale. O loo faaaogaina e le Minisita lenei taavale ma e lei faafoi ifo mo le faia iai o ni iloiloga. O loo atagia foi i le tala faatatau o tupe le faasili o tupe faaalu i vaega eseese mo taavale ma penisini, ma faailoa mai ai le moomia tele o le vaavaaiga a le pulega i nei tulaga. E leai foi ni faamaumauga o le faaogaina o taavale, ma penisini faaalu i taavale taitasi. O se aofaiga e $10,610.22 sa faaaluina i taavale totogi. Sa faapea mai le matagaluega o se lape na ala ai ona aveesea le tupe fuafuaina mo taavale totogi mo le tausaga faaletupe 2013/14, lea sa iai lea faamoemoe i tausaga ua tea mo Savaii. O lenei taavale o loo faaaoga mo galuega a le ofisa i Savaii, ma asiasiga uma mai le ofisa tutotonu i Apia. O le taavale totogi foi a le Minisita sa moomia ina ua ave lana taavale tumau mo le faaleleia.

6. O nisi o galuega sa faataatitia a nisi vaega sa lē mafai on ausia. Sa tali le matagaluega o nei tulaga e mafua mai i nisi tulaga i tua atu o le latou malosiaga. Sa faaitiitia foi le fuainumera o vaa omai i totonu o le atunuu mo lea tausaga. O mafuaaga uma ole le ausia o galuega fuafuaina o loo i totonu o le Lipoti o le Tausaga 2013/14 lea ua tuuina atu i le Palemene. 7. O nisi o atugaluga mai le suega o tusi i le tausaga ua tuanai o loo maitauina pea, ma ua tatau i le matagaluega ona mata’itu nei tulaga ina ia faaitiitia ai ni tulaga lamatia e ono tulai mai.

8. E leai se resitala o aseta o iai, ma e lē o ogatasi foi le faailogaina o aseta i Savaii. Sa tali le matagaluega sa faia le latou faitauga aseta i le faaiuga o le 2014 ina ia tuu lata mai ai faamatalaga o aseta, faapea resitala uma mo le matagaluega, e aofia ai ma le ofisa i Savaii.