E Tatau ea i le Fale Faamasino a Niu Sila ona Faauiga e Faamasino ma Loia Papalagi le Tulafono i le Latou Malamalamaga Faapapalagi o le Upu “Aganuu” (Culture)? E Tatau ea i le Faamasino ma Loia Papalagi i Niu Sila ona Vaai i ni Faaliliuga o le Upu (Culture) e Tagata e lē o ni Papalagi?

O fanau o meaalofa mai le Atua. O lo‘u talitonuga lea na ala ai ona ou tu ma ou finau malosi mo le tina o se tamaitiiti e 5 tausaga, i le High Court a Aukilani, i le vaiaso na tea nei.

O lea tina e lē o se Samoa. E lē o se papalagi foi. Ae o se faifeau papalagi tamaitai i fafo o Aukilani, sa na ia faasinoina i ai lo‘u ofisa, e sulu mai i ai mo se fesoasoani.

O le Aso Tofi na tea nei na ou apalai faavave ai i le High Court a Aukilani e tuu mai se taimi mo a‘u e vaai ai se faamasino, i se taimi vave lava. O le ala o le talosaga ona o le faamasinoga a lenei tina, o loo faaauau i le fale faamasino maulalo (District Court), ae lē taliaina e le District Court Judge, la‘u talosaga e tuu mai se avanoa e faila atu ai pepa, o lea ou te iloa e tatau ona faila i luma o le faamasino, e fesoasoani i le faamasino ma le tina lea, a o lei faia se faaiuga a le faamasino.

O le lipoti tāua sa ou talosagaina, sa ou fai i le District Court Judge e tatau ona iai se Cultural Report mo le tamaitiiti a o lei faia le faaiuga a le District Court, ona o le faamasinoga lea e i luma o le (District Court), o se talosaga a le tamā e ave ai le tamaitiiti e 5 tausaga, la te foi i Europa.

Na aumai i lo‘u ofisa lenei case, ona ou tago lea faitau faila ma pepa mai i le loia papalagi na faia muamua le case a lenei tina. E tele mea e tatau ona iai, e fesoasoani malosi mo lenei tina, ae lē o iai i totonu o le faila, i lo‘u a‘u talitonuga faaloia.

Sa ou fesili i le tina poo pepa uma ia na ia aumaia i lana loia muamua. O le tali, IOE. Sa faamoemoe tele le tina i le loia sa na faia muamua lana case.
Mo le silafia, o loia uma i Niu Sila, e 2 vaega o tiute faaloia i le tulafono a loia:
1. O loia uma, o latou o ofisa o le fale faamasino (officer of the court) – e iai le tiute o loia e ta‘u i le faamasino se mea o iloa e loia e sese i le tulafono. E iai foi le tiute e fautua ai i le faamasino, i se mea e iloa e le loia e tatau ona i luma o le faamasino, ae lē o iai. O le auga, ina ia fai se faaiuga e talafeagai –Fair and Just Decision.

2. O le tiute o le loia i lana client e faia mea uma e puipui ai le client i luga o le tulafono.
I luga o o‘u tiute ia e lua, sa ou faia vave ai loa se apalai i se faamasino o le fale faamasino maualalo (District Court), i se avanoa e faila ai se Cultural Report e aiaia e le fale faamasino, a o lei faia se faaiuga a le fale faamasino, mo le mea e nofo ai le tamaitiiti lea e finau ai mātua. Sa ou talosaga e tāua tele nei lipoti ona o le tamaititi, a malo le talosaga a le tamā, o le a aveese ma Niu Sila e ave i Europa. Sa ou fai i le faamasino e tatau ona iai le background o le tamaitiiti ma lona piitaga talu ona fanau mai i Niu Sila i mātua o lona tina, ma le aiga lautele (extended family), ma nai ona tei e matutua ia te ia, lea e tau aveese e lona tamā. Sa lē talia e le faamasino o le District Court la‘u talosaga.

Ona o lo‘u tiute i le client, sa ou faia loa faatopetope le apalai i le High Court e tuu mai se avanoa ia te au, a o lei faia le faaiuga a le District Court, i le ola o lenei tamaitiiti e 5 tausaga.

O le Auga o Lenei Tusitusiga ma le Tāua:
I le High Court, sa ou lipotia ai i la‘u tagi le tala a le faamasino District Court na fai mai, ina ua ou apalai atu e avatu se Cultural Report e aiaia faatasi ma isi mea e tatau ona aiaia e le District Court, a o lei faia le faaiuga mo le lumanai o le tamaitiiti e 5 tausaga.
O se tala e lē talafeagai sa fai e le faamasino, ma se tala e foliga mai e faailoga lanu.

Sa fesili le High Court Judge i loia papalagi e toalua sa iai (loia a le tamā o le tamaitiiti) ma le loia a le tamaitiiti e totogi ma tofia e le malo, pe sa‘o na fai se tala faapea e le faamasino o le District Court.

Sa ioe (yes), loia e toalua sa iai i le taimi na fai ai le tala a le District Court Judge, ina ua fai atu la‘u talosaga e tatau ona fai se Cultural Report mo le tamaitiiti.
Ae fai mai loia papalagi, e sese la‘u faauigaina o le tala a le faamasino.
O le tala a le faamasino o le High Court, e lē tatau i se faamasino, i soo se fale faamasino, ona fai se tala lē talafeagai faapea.
O le auga o le tāua o lenei finauga e faapea:
A ta‘u le culture o aiga papalagi, e vaai le tele o papalagi i le “Nuclear family concept” – o le aiga papalagi, na o matua ma fanau. E moni e iai aiga papalagi e talitonu (pei o Pasefika ma Maori) i aiga potopoto – extended family, ae o le tele lava o papalagi, e ta‘u loa family, o le latou talitonuga, e na o mātua ma tamaiti (nuclear family).

O le tulafono i mea faapenei, e mafai ona talosaga se Cultural Report. Ae e i le faitalia a le faamasino, pe tatau ona fai se Cultural Report pe leai. E tainane lava la e tāua ona iai se lipoti e vaai i ai le fale faamasino, poo ai sa vaaia lenei tamaitiiti i lona olaga mai i totonu o se aiga; ae afai o le faamasino e iai le talitonuga faapapalagi lea ou te ta‘ua i luga, lona uiga latou te lē taliaina se “cultural report”.

O le tele o tatou Pasefika, faapea foi aiga Maori ma isi atunuu fai mai i Niu Sila, a fanau mai le tamaitiiti, e vaai e mātua o mātua, uso, tuafāfine, ma tuagane o mātua, e faapea foi le tāua o le va o fanau laiti e tupu faatasi mai ma se tamaitiiti i totonu o aiga potopoto. E lē tatau la i tulaga faapenei ona tuu uma aiga i Niu Sila, e pei o ni aiga papalagi (na o mātua ma tamaiti – nuclear family).
A lē finau le loia mo oe i mea faapenei, e te‘i lava ua aveese atu ai fanau ma outou lima, talu ai le faauiga sese o le tulafono e faamasino ma loia e lē malamalama, pe lē talitonu pe a talanoa atu tagata i le uiga o aiga lautele (extended family).

O le tiute o tatou mātua, ia puipui ola o a tatou fanau laiti. O le tiute foi o tatou tagata matutua uma i Niu Sila, o le fai o le mea sa‘o e puipui ola o tamaiti laiti. E lē mafai e tamaiti ona latou puipui o latou ola.

Aua le fefe e fai le mea sa‘o. Fai lou tiute e tu mo le mea sa‘o e tusa lava poo le ā le maualuga o le tulaga o le tagata lea e fai maia le mea sese, ia aua le fefe ae tu e fai le mea e sa‘o. E tāua tele lea i le puipuiga o tatou fanau laiti, o meaalofa mai i le Atua.

Na o le Atua, e tatou le taumateina lona tulaga!