E lē toe iai ni Itumalo Faaalalafaga

O teuteuga ile tulafono o faigapalota, lea ole a aofia ai le suiga ole faaupuga, itumalo faaalalafaga ile Itu faapalota. Ae usi ane lau faitau ile saunoaga ale Palemia, Tuilaepa Sailele Malielegaoi, ile mafuaaga ole aumaia i luma o ia tulafono e lua ile vaiaso lenei ole fonousu.

E lua tulafono, ole toe fetuuna’iga o itumalo faapalota ma le tulafono toe teuteu o faigapalota 2018.

“Ole tulafono ogaoga le tāua, e lē gata ina taumafai e tagofia tonu lava le agaga lea ole tuuititia ole moliaga ina ua tuanai faigapalota, ae ua lotea ai foi ma faavae, o aiātatau mo le fausia o tonufai ole tatou malo, ina ia iai ni fua e tau faalaugatasia ai le sa’o, ia tutusa pe tau tutusa o itumalo uma lava o Samoa.

“Ma le tuua’ia ai ua lē lilifa ise vaega ole atunuu le pulea ole Palemene ma lea malo, ma ua faapito ai manu ia tasi. “Ua matuā manino i saunoaga a sui mamalu ole maota lenei, ia tatou taumafai e faataoto ni taiala, e taofia ai nei mea o moliaga, e matagā, ia i latou ua molia, mo sui ua uma ona tofia, matagā ma itumalo o aafia ai.

“Afai tatou te mananao tonu e faatino le agaga lea ua faaleo ile maota lenei, e iai le taofi ole Kapeneta ma le vaega toatele ole maota, ua tatau ona tatou vaai mamao ile ata lautele, ae lē ole vaai vaapiapi, na’o lou lava pausisi, ona matuā auaoa atoa ai lea ole silasila mamao i ona tala atu ma le fofo e tatau ona fai. Aua foi tatou te fefefe e faatino. Leaga o lea lava e taoto upu taiala ole Tusi Paia, o lē nate silafia le mea e tatau ona fai ae lē faia, ole agasala maoa’e lena i luma ole silisili ese.

“Ole lagona pea o talosaga e tele a itumalo, ua faapea ua tatau ona faaopoopo nisi sui faipule o latou itumalo, ua tele le faitau aofai o tagata o latou itumalo, aemaise o latou lola palota ua faatupula’ia. Ae talu ona ou ulufale mai ile maota lenei, ua tau lē ‘asa lava fonotaga ale Palemene ma lagona pea le talosaga lenei e tuu mai ile maota.

“Ma ose mataupu e faateteleina pea ona laga, aemaise lava e sui o itumalo tetele, oloo faatuuplaia pea le faitau aofai. Ona e lē o maalofia le lolofi mai pea iai o tatou gatagata mai tua, ona o galuega.

“Pei o Vaimauga ma Faleata. Ua tupu foi i Salelologa ole taulaga i Salafai. E lē gata i lea, ae ua iai foi ma le isi uiga fou faatupu vevesi, ole feoai ole aupalota, e fesuia’i o latou itumalo e palota ai. Ae a fua i uiga piopio o sui tauva, ole isi lea mataupu oloo tagofia pea, i tulafono ina ia tuuititia ai, ona faafuaseia lea ona foliga gaogao lava lea ole isi itumalo. I uiga nei ole fesuia’i o itumalo e palota ai.

“Aemaise pe afai e mautinoa le sui e tulai mai, poo le fai poo le lē faia foi ose palota ina ua autasi alii ma faipule ose itumalo. O uiga lea ole soifuaga e taaina i mea vaivai ole soifua.

“O auala faigofie ia sa fofoa ai e le Palemene le mataupu ogaoga lenei, ole faatupulaia pea ole faitau aofai o tagata ose itumalo.

“Pei ole suiga ole 1991, na faaopoopo ai sui e lua, tasi mo Safata ma le tasi mo Salega, ma siitia ai lea mai le 47 ile 49. Ona toe sui foi lea e tali atu ai ini sui faapitoa faaopoopo mo tamaitai, ua iai nei ile 50.

“Ole mea moni ole faaopoopo o sui ole Palemene, ua na’o se faiga lē tumau, e lē ose faiga tumau. E faatusa ise auala fonofono. Ole faavae ole tulafono teuteu na e lua ole a feagai ma le maota i lenei taeao, sua le aulapauta, ae toe faataoto se faavae e mautu ona atoatoa. E faigofie ai foi ile lumanai, le isi teuteuga, pe tai 5 ile 10 tausaga ma fai.

“Nai lo le mea na sau ai mai ile tutoatasi ole tuutuuloloa e tali atu ai i mataupu tuga, ole faatupulaia o tagata palota. Ua tofia nei le komiti e tagofia tuaoi o faiga palota ise faiga e faaauau pea.

“Na silafia e toeiina na faia le faavae ua na’o le taimi lea, ae o nisi tulaga, lafo ia i latou ile lumanai. Ole fatu atoa ole faatinoga ole amiotonu i nei mea o faigapalota, oloo ta’ui ma afifi ai tulafono ogaoga e lua.

“1: Ia tasi le tagata tasi lana palota, one man one vote. Tulafono lea oloo faavae ai faigapalota a atunuu uma ole lalolagi, e faatinoa faiga faatemokarasi faamaoni.

“2: Ole faitau aofai o tagata ma lola palota o itumalo, ina ia iai se tulaga e tau faatusatusa ma ia iai se tau paleni o latou sui ile Palemene.

Lea ua fenumia’i, ua leva ona iai mai lava ina ua faatoa tutoatasi, ile lua o palota tetele, lea ua uma ona fofo ile palota talu ai, na fofo ai itumalo pei o Safata.

“Ae o lea ua tasi le tagata ma tasi lana palota. Ole taumafaiga e fofo ai itumalo faapalota, e faatusatusa ai sao o itumalo, ile fausia o tonu fai, e lē mafai lē mafai ona alofia le tupu pea o tagata palota ose itumalo ma a latou lola palota.

“Ma ia faamalosia le lesitala ma le palota o tatou fanau, e atagia sa’o ai tagata moni e tatau ona aofia ile faitauga aofai, o tagata ile itumalo faapalota, ma faatāua ai e o tatou nuu, aemaise lava i ta’ita’i o nuu, o tatou tiute faamatai ile faaaogā tatau o tatou aiātatau, o tatou o taitai ole nuu.

“E filifilia ai na’o i latou e mafai ona momolia le tofa ma le uta ile mamalu ma le tofa e tatau ai i totonu ole maota lenei, auā faalagamaea a Samoa, ile malae o sailiga malo.

“Ole mea moni lava oloo faataaloga i vai le faiga o sailigamalo, ile filifiliga o sui a nisi o itumalo. Oloo faatāua ai na’o mea vaivai ole soifua, le palapala malo, nai lo le saili malo.

“Ole suia foi ole tulafono, 1963, ile tausaga lenei, 2018, ia matuā mautinoa lelei ai, ole tulafono ole 1963, ua ta’ua nei ose tulafono, ua pei ose laei ua fonofono ua matagā, aisea?

“Ua tatau ona ta’ua nei ose tulafono ole 2018, ia atagia ai le aveesea o aiaiga ua leva ona lē toe talafeagai ma le taimi lenei ole soifua, ua faia ma ta’u ai le nofoaiga lenei, a outou afioga i alii ma tamaitai faipule ole maota lenei. A saga ta’u lava le 1963, o lea ua faia se suiga i lou outou taimi.”

“Lea faatoa Samoa moni le Palemene lenei, ua na’o matai, ua lē toe saofafai ai ni taulelea e pei ona sau ai le faato’a tutoatasi o Samoa, na faaluafesasi ai le faaaliga o taofi, ile saofaiga a matai ole atunuu, ile fonousu lenei.

“O outou ia ua to iai matupalapala, o tootoo sinasina o Samoa ua tou tauavea ai mamalu atoa o tupu ma e’e o tou itumalo.

“Ia atagia ai na faatonutonu tatau ai le suiga lenei, leai nisi o sili. Ave le faaaloalo ia i latou e tatau iai le faaaloalo. Ia fai so tatou sao, aua tatou te fefefe e fai suiga mo le lumanai o a tatou fanau.

“Ua faia nei suiga tāua, ona ua tailima tausaga ole nofoaiga, e lē mafai pe ana taitolu tausaga ole nofoaiga.

“Aua ole natura lea o nofoaiga pupuu, e pei ona sau ai, seia oo mai ile 1991, na liliu ai le tofa ale HRPP, e lē mafai ona faia galuega tetele pe a alu ai pea, e pei ona amata mai ai le tatou faigamalo.

“Ua tatau ona suia ile tailima tausaga, lea na amata mai ai le faigapalota ile tailima tausaga. “Ole mau a nofoaiga pupuu, aua le faia ni atina’e, faato’a fua mai ile ono, fitu, valu, iva tausaga, ae manaomia ni mea laiti e faasee ai le aupalota.

“Ae faatāua e le HRPP mea ia, ua ia i tatou le suiga e faia ai, ile fesoasoani mai ale Agaga Paia, auā pe a lē auai le Atua, tatou te galulue fua. Ole talitonuga lena o Samoa, Ole Ekalesia o lima taitaiina e le Tusi Paia.

“O faiga faapalemene, lea ua taoto le tulafono, a uma le faaaliga o tou taofi ona alu lea ile komiti, mo nisi mafaufauga ia saga tapu’e ai le tulafono ma nisi teuteuga manaomia ole tulafono lenei, o lona uiga oloo tele isi avanoa ile komiti e valaau ai faalauaitele le atunuu, ma tatou nei e avea ma sao faaopoopo ile Minisita.”