O Ai ea e sa’o lana Faauigaina ole Tulafono?

Ole faauigaina ole tulafono ele tamaitai Loia ia Unasa Iuni Sapolu, lea ua afua ai ona ia lagolagoina ma taulamua ile tapenaga ole savali filemu i Samoa nei ile aso 16 o Tesema 2017. Ole tulafono lea ma lona teuteuga, oloo agavaa ai fanua tau Samoa ona lisi atu ise faipisinisi mai fafo i lalo oni tuutuuga faamaliega.

Peitai ua faalauaitele mai le talanoa ale alii Loia Sili ale Malo, Lemalu Herman Retzlaff ile mataupu lava lea e tasi, tau ile tulafono oloo faatonutonu ai fanua umia saoloto ma le tulafono oloo faatonutonu ai fanua tau Samoa poo fanua faaleaganuu.

“E lē o lamatia faaletulafono fanua faaleaganuu o Samoa, pe iai foi sona aafiaga faaletulafono mai tulafono oloo faatonutonu ai fanua umia saoloto. “Our Customary Land is not under any legal threat from laws that oversee specifically freehold land.”

Na talanoa le Loia Sili, e leai se tulaga o aafia ai fua fanua faaleaganuu i lalo o tulafono o fanua umia saoloto.

Ua ia ta’utino e oo mai nei e leai se tulafono o mafai ai ona faaliliu se fanua faaleaganuu ise fanua umia saoloto, auā e lē mafai ona faia lena tulaga faaletulafono.

Ole tulafono lava ia o fanua 2008, e mo fanua umia saoloto, auā oloo iai lava le puipuiga o fanua faaleaganuu i lalo ole faavae o Samoa.

I lana faamatalaga faalauaitele lava lea ile gagana Peretania: Ole tulafono lena na faia mo le faamaninoina o fanua umia saoloto ma lo latou puipuiga, e pei ona ta’ua ile Vaega 9(4) ma le (5) ole LTRA Land and Title Registered Act. Oloo faasā mai ai ona faatau pe suia le tagata e ona le fanua faaleaganuu. Ile tulafono 102 i totonu ole Faavae o Samoa, ile Vaega 9 oloo faapea mai:

E lē mafai ona faatau ese fanua faaleaganuu

O lona uiga e lē mafai e se tasi ona faia se suiga i eleele faaleaganuu, i soo se mafuaaga, e pei ole faatau ese, fai ai se mokesi, pe avea ose meatotino e totogi ai se aitalafu a soo se tagata, poo se isi foi ua maliu ae oloo iai ana aitalafu.

Na ta’ua foi ele Loia Sili, oloo iai le Tulafono e puipuia ai aiga, e iai o latou fanua faaleaganuu. Ole tulafono lena e agavaa ai tauaiga, e lei maua se feutanaiga e faatatau i lo latou fanua faaleaganuu ua faalisi atu, ae lei iai so latou maliega autasi. E lagolagoina foi ele Faamasinoga le aiātatau a tauaiga, i lalo ole Vaega 8 ma le 9 ole tulafono CLA 1965.

Peitai afai ose fanua faaleaganuu oloo lisi i lalo ole maliega ale aiga e ana le fanua faaleaganuu lea, ae lē o maua so latou manuia mai lalo ole lisi lea, e iai le latou aiātatau i lalo ole lisi e fesiligia ai itu uma o lea ituaiga lisi. Ae ole tiute foi ole malo, e ala atu ile Matagaluega o Puna’oa Faalenatura ma le Siosiomaga, MNRE Ministry of Natural Resources and Environment, o lona mataituina o lea feutanaiga, ma pule faamalumalu faatasi ai ma le Ofisa ole Loia Sili i maliega nei.

Ole ā le manaoga ole tulafono?

Ile talanoa ale Loia Sili ile pepa o faamatalaga mai lona ofisa, oloo tutusa lava ma paleni foi le tilotilo ale tulafono ile mea e manao ai.

Ole puipuia o fanua ae oloo avatu ma se avanoa mo atinae ole tamaoaiga, ae ole faatupulaia foi o galuega ma tupe maua, e lē gata ile aiga e ana le fanua, ae o tagata lautele.

Peitai e ui o na feuiaiga uma, e tumau lava le igoa ole aiga e ana le fanua faaleaganuu lea, ma aiaiga faaletulafono e puipuia ai. E matuā lē mafai lava ona avea ma fanua e umia saoloto.

O tulaga foi na fesiligia ai le Vaega 32 ma le 33 ole tulafono e lesitala ai fanua 2008, e faatatau tonu lava ile lesitala o fanua umia saoloto, ma oloo faataoto mai lona ia foi aiaiga ile aiātatau ale tagata e ana le fanua umia saoloto.

O na vaega ole tulafono (mo fanua umia saoloto), e leai se mea ole a mafai ai fua ona faaaogā e faaliliu ai fanua faaleaganuu e avea ma fanua umia saoloto.

Ole LTRA 2008, e mo le tagata e ana le fanua umia saoloto, “proprietor” ae ole “land poo le eleele” ile LTRA 2008, e aofia ai fanua uma ma mea o iai e umia saoloto, ae lē o aofia ai fanua faaleaganuu, e lesitala i lalo o lea tulafono, (vagana ai le lesitalaina ole laisene poo le lisi ole fanua umia saoloto.)

O lona uiga ole upu proprietor poo le registered proprietor e pei ona iai i luga ole Vaega 32 ma le 33, e faatatau lea ile tagata e ana ia le fanua, peitai e lē o aofia ai le fanua faaleaganuu. Ole LTRA 2008, e leai sona malosiaga e faia ai se teuteuga pe sui, pe faaopoopo ile Vaega 102 ole tulafono.

Ole Faavae, oloo faamaino mai ai, o tatou fanua faaleaganuu, ma avanoa ole tulafono oloo puipuia ai. Ma e leai se tulaga e atugalu ai fua, ise tulaga lamatia o tatou fanua faaleaganuu, e pei ona saunoa le alii Loia Sili.