FAATALANOAGA – Loau Solamalemalo Keneti Sio

Ole Tofi ole Itumalo mo lenei vaiaso, na maua ai se avanoa e faatalanoa ai se tasi o Minisita ole Kapeneta mo le Matagaluega o Aoga, Taaloga ma Aganuu, ole tofi foi ole Itumalo o Sagaga le Falefa.

Fesili – Ina ua e lē manuia mai ile isi faigapalota ile paeaiga ua uma atu, ole ā sau tapenaga na mafua ai ona e toe manuia mai ai ile palota talu ai?

Tali – Masalo e tele lava tapenaga, ole la le tino faapea foi la le Agaga. Ina ua lē manuia le palota i ona tua atu, sa ou sau foi ma ou nofonofo ma mafaufau poo le ā le mea ua tupu. Ia e talitonu lava e silafia e le Alii le mafuaaga na lē manuia ai, ae tulai mai ai foi se tasi o tamalii e nate tauaveina le tofi ole Itumalo i lena vaitau.

Fesili – Ile taimi na e toe tulai mai ile tofi ole Itumalo, na e mautinoa e filifilia oe ma Minisita o Aoga, Taaloga ma Aaganuu, ose tasi o Matagaluega tele ale Malo?

Tali  Ole upu moni a e leai, e lei iai so’u manatu e tofia a’u e le Afioga ile Alii Palemia, auā o lo’u manatu e toatele nisi o tamalii ole atunuu e iai lo latou agavaa ma le tomai e faatinoina ai le galuega, ae e lē mafai ona ou tali tualimaina le tofiga ne’i iai foi se manatu e lē mafai ona faatinoina le galuega, ia ae talitonu lava ole tali lea mai le Alii.

Fesili – Ole ā se manaoga numera tasi o lou Itumalo o iai le taimi lenei?

Tali – O la’u maitau ole faiva alofilima lava ina ia atia’e aiga, auā ole mea moni lava e lē misi se aso, e sau lava le tagata ia ma lona faafitauli. Ua uma foi ona ou fai i lo’u itumalo e aua le tuua, ae ole fesoasoani lava o moomia, ole tamaoaiga lava ile lē lava ole faasoa, leai se suavai, faaletonu le uaea eletise, ia ma faafitauli masani lava oloo aafia ai foi isi itumalo.

Fesili – O ā ni poloketi poo ni atina’e o lou itumalo ua tino mai ile lua tausaga lenei talu ona uma le faigapalota?

Tali – Ole vaega muamua lava ua telē a le suiga i aoga a tamaiti, oloo mamafa iai la matou faamuamua, ole matafaioi lea ina ia unaia mātua ia faatāua aoga ale fanau, ave iai le faamuamua, aua le avea faa’afa’afa, ae ia faamuamua. O lea ua ou mautinoa i faamaumauga i lo tatou atunuu ma le lalolagi atoa, this is the only best investment, ole una’i o fanau ile aoga. O lea foi la ua nofouta iai lo matou itumalo ile ave uma o fanau i aoga, amata mai lava i aoga laiti poo pre school. E lē faapito la manū ia tasi auā o lea oute galue ile matagaluega mo aoga ale atunuu atoa, ae ua ou fai i lo’u itumalo ia avea matou ma faata’ita’iga.

Fesili – O aafia lou itumalo ile vaevaega ole palota lea loma nei, e ui e lei pasia le pili lea?

Tali – Ole matou itumalo lea na muamua aumai ai le fautuaga ale komiti e tatau ona vavae, ole mea muamua lava, ole matuā telē lava ole matou itumalo. O Saleimoa lava ia e fitu pitonuu, o lona uiga e fitu pulenuu, o Faleula atoa e sili atu lona telē, sau i Nuu, Aele, o Tafaigata. A tuu faatasi itumalo tetele e tolu, e telē ai lava lo matou itumalo, ona ole toatele o tagata ua nofoia tua o lo matou itumalo aemaise si o matou nuu o Faleula.

Fesili – O aafia le tele o faifeau o lou itumalo ile tax a faifeau?

Tali – Ole matou a nuu i Faleula e 10 lotu, e aofia ai le Assembly of God, Lotu Mamona, ma isi lotu Penetekoso. Ole tala mai a i latou nei, ua leva na totogi a latou tax, ole tulafono faatoa fai nei, ae na totogi mai lava a latou lafoga ile amataga. O la’u tala la na fai iai, ua tatau ona molia outou, auā ua leva ona pay a outou tax ae lei faia se tulafono.

Fesili – E tatau ona palota mai tagata Samoa i fafo?

Tali – E lilifa lava finagalo o matai pe fua atu i faiganuu, o a’u oute fainuu, ia ose faiga lē talafeagai pe a fua atu iai. Ole tala a toeaiina ia te au, e lē fetaui le palota e sue le Palemia o Niu Sila ae uma foi toe palota e sue le Palemia o Samoa, ia ae afai ete fia auai ile sailiga ole Palemia o Samoa e ala ile palota, ia afio mai ma tala mai aao iinei e palota ai.

Fesili – O fea o taoto ai le finagalo o lou itumalo ile pili lea mo le lisiina o fanua faaleaganuu?

Tali – Ole mea muamua lava i la’u matau, e leai se aafiaga o lo’u itumalo ile pili, auā ole mea moni lava, ua leai ni fanua o lo’u itumalo, ua ave uma lava e papalagi fanua i uta. E lē telē la se aafiaga o lo’u itumalo auā e leai ni o matou fanua e lisiina atu. Ae ole aotelega ole pili, matou te lagolagoina ile tulaga ole faaaogāina o fanua ae ua malupuipuia faaletulafono. E lē mafai foi ona to’a lo’u manatu ise finagalo ose isi, ae oloo lilifa le manatu ole Malo i Loia oloo galulue ile malo ma fautuaina le Malo. Atonu e oo atu ise isi taimi omai se isi faigamalo ma aumai foi ni a latou loia ma fautuaina foi, ae ole taimi lenei oute lagolago ile manatu ole malo ina ia faaaogā o tatou tofi, o tatou laueleele. Ia ole ā le aogā tatou te pisa ai ma fai mai, o tatou tofi mai le Alii ae uma atu le augatupulaga lenei, omai foi le isi augatupulaga o taatitia lava tatou mauga ma tatou laufanua e leai se mea o faaaogā ai? Ona e toe tagi mai lea mulimuli i lou fia ‘ai, ae ua leva ona taatia le 100 eka i ou autafa ae leai se mea o totō ma faaaogā ai. O lea foi e popole nisi e faapea ua omai Saina ma ave fanua, ia e leai se mea faapena e tupu, o lea ua iai le tulafono e malupuipuia ai. Se ua leva lava na omai Saina ile tele o tausaga ua alu, o fea ua fai iai le tele o tatou fanua ma eleele lea ua maumea ai le au afakasi ma papalagi ile vaitau o Siamani, faafefea na faatau fanua i lena vaitau, ae leai lava ma se tatou pisa iai.

Fesili – Ole ā sou finagalo ile toe aumai ai e le Malo ole tatou vaalele ole Samoa Airways ua tele ai tala, fai mai toeitiiti gau?

Tali – Ose manatu lelei na faavae ai, manatua foi ole vaalele ose identity lea ose atunuu. O lota mimita ia ile taimi na iai le tatou Polynesia talu ai, auā e ta’u ai lava ole vaa a Samoa. E lei aumaia la ona ose manatu ise identity, ae na aumai ona ua lē mafai ona tau taofiofi le alu i luga ole tau o pasese ale Air New Zealand ma le Virgin. Ole tatou atunuu e feoai tele, o maliu, o faalavelave o aiga, o fonotaga a Ekalesia. Afai a la e $10,000.00 le tau ole pasese ale Air New Zealand na iai i lena taimi, e mautinoa e malaga mai ai lava le faifeau, lona faletua ma lana Ekalesia ile taimi ole fonotaga a Malua, Metotisi faapea foi le AOG. Sa faaletonu foi le tatou vaa muamua, o vaega uma sa faaletonu ai, lea ua maua mai ai le lesona, ma tatou te lē toe ui ai. O lea ua tapena uma e le pulega vaega uma mo le agai i luma ole tatou vaa auā ua leva ona o tatou pologa ile tau o pasese mai isi vaalele. Ae e lē mafai lava ona manuia le tatou vaalele pe afai tatou te lē malaga ai. Ole vaalele lenei mo Samoa atoa.

Fesili – Ole ā se silasila a lau afioga i fanau lea e faatau oloa ile taulaga e lē o mafai lava ona ave ile aoga?

Tali – E tele lava mafuaaga lea e fai mai ai le isi aualii, ole lē faatāua e matua o aoga ale fanau, ole lē lava ole faasoa, lea la e galulue faatasi atu ai le Matagaluega o Aoga, ole Matagaluega o Tina ma Tamaitai faapea ma Leoleo. Ma ose mataupu e tāua tele, e tatau ona faailoa. O mataupu uma nei e tatau ona nonofo i lalo ma autilotilo poo le ā se vaifofo. Auā e lē mafai ona tatou tutulia ese le fanau nei auā ole mea moni lava, ole ituaiga galuega lea na sue ai lo’u pili aoga ma la’u meaai i aso o o’u aoga. E tuua mai loa la’u aoga i na aso, o’u alu loa e faatau le nusipepa ole Samoa Times, oute manatua lelei a, auā o a’u oute saoasaoa, ia e lē umi lava ona ou tami ile va o taavale ae taulia uma a’u nusipepa ole Samoa Times, ia e maua ai lava si $3.00 ose faasiliga i na aso mai le nusipepa ole Samoa Times.

Fesili – Faafefea le mataupu ole toe faataga lea ona sasa ole fanau aoga?

Tali – E tele lava vaega na autilotilo iai, ae na mafua foi ona aumai lea manatu ona ole vevesi na tulai mai ile tele o fanau aoga lea e vevesi ma fusu soo ile taulaga o Apia. Ae ua fautua malosi mai le Loia Sili ale malo ise isi auala e agai iai ona ole malosi foi ole tulafono a leoleo ua iai nei. Auā e lē mafai lava ona toe alofia se faiaoga pe a faaoolima ise tama poo se teine aoga ona ole malosi ole tulafono, o lona uiga e faaiu ane lava ile tulai ai i luma ole faamasinoga ole faiaoga. Sa faagasolo foi talanoaga ma semina mo faiaoga lea na faagasolo ai le taamilosaga o fusuaga ale fanau aoga ma aumai ai le au ula lea i totonu ole maea, ia e uma ane ua fealofani ma mafanafana le mafutaga ma iloa ai e le isi tama aoga, e lē tatau ona toe fia ulavale ona e fai si faaletonu o mea faigaluega. O lona uiga afai ae toe aumai e iai foi lape ona ole tulafono e lē tatau ona toe faaoolima ai se faiaoga ise tamaititi aoga, e oo lava ile fela’u poo le iini e molia ai lava le faiaoga. O lea la e faatelegese ai lava se manatu e toe aumai ai le tulafono lenei. Auā e lē gata ina afaina le faiaoga ae ole a afaina atu ai foi ma le fanau ale faiaoga, auā ole tasi lea Matagaluega e fai si fanau toatele o faiaoga.

Fesili – Ole ā se tala ile mataupu lea ua tulai mai ile Matagaluega o Aoga lea ua faamalolo ai nisi ole au faigaluega ona ole faaaogāina o tupe ale Matagaluega?

Tali – Ia e tele a faaletonu ale Matagaluega, o la’u lea maitau ile vaega ole Finance. Na faatalanoa mai ia te au le mataupu e le matou ofisa, ua faaaogā le tupe ma le faamoemoe e uma toe totogi, pei na segisegi mai le tupe se’i totogi ile vaiaso fou. Ona ole faalavelave ua leai se Internal Auditor, ua faamavae le Auditor sa iai muamua, ona alu atu lea ole isi Auditor fou, e lei umi na galue ae gasegase, na iu a lea ina faamavae. E pei la o iina tonu lea na maua ai le avanoa e faaaogā ai le tupe lea, e oo mai ile taimi lenei e leai lava se Auditor, ae na spot check atu e le Auditor ale malo, ae maua ai loa ma le ova ale au Inikia lea. Ia o lea foi oute iloaina e fai si faaletonu ole vaega sinia, auā e tatau lava ona faapaleni e le au cashier ona avatu lea ile Senior officer, pasi atu ile Principal ona faapaleni lea ma ave ile Bank, ae ole mea lea ua tupu ia e foliga mai, ua maua atu si vaega laiti lea ae sa tatau foi ona fai galuega ale au matutua lea. Ua uma foi la ona ou fai atu e tatau ona fai mai se suesuega ile vaega lea auā o lea foi ua o uma lalafi ae maua ai na’o nai tamaiti laiti ia.

Fesili – O ai se isi e mafai ona suitulaga ile alii Palemia ile lumanai?

Tali – Ia atonu e lē falala pea lau ole niu i lea itu, leiloa pe oo atu ile isi faigapalota ae tulai mai se isi vaega e ta’ita’ia le malo, ae oute fai atu, e tofi mai lava e le Atua le isi ta’ita’i o Samoa.

Fesili – Faamata e tumau le malosiaga ole HRPP ile isi faigapalota?

Tali – Ia a fua atu ile taimi lenei, ua leai se vaega e agaia le malo ae sa iai muamua. Soo se mea foi lava e oo loa ile ooooga ia ua tatau foi ona toe amata mai lalo. Ia leiloa pe oo atu i lena taimi ua sui foi, e lē tumau pea se olaga ose tagata, e faasolosolo a ina e matua, ia sau le isi, e faapena lava le soifuaga lenei, e alu atu le isi ae sau le isi, ae ole mea pito sili ona tāua, ia stable le tatou atunuu.

Fesili – E tatau ona iai se Itu Agai pe leai?

Tali – E tatau, e check and balance, auā ole mea lea ua iai le tatou faigamalo, ua one party. A’o lo’u manatu e tatau ona iai se Itu Agai, talosia ia oo atu ile isi faigapalota tulai mai se Itu Agai. Ia e lē mafai foi ona iai pe afai e leai nisi e fia o ile Itu Agai.

Fesili – Ole ā se manaoga numera tasi ole Matagaluega o Aoga ile taimi lenei?

Tali – Ia siitia le tulaga o a’oa’oga, o lea ua aumai ripoti ua matuā telē le siitia maualuga o fanau aoga ua pasi a latou suega, ia ole faamamafa la ua ave nei, e lē gata ina pasi ae matuā pasi lelei. Afai sa e 50 e tatau ona oo atu ile isi tausaga ua oo i luga ole 70. Ole naunautaiga lena, Quality of Education. Lea foi ua unaia faiaoga e toe aooga, o nisi o faiaoga lea ua pasi mai o latou tikeri ma siitia maualuga ai le tulaga a’oa’oina ole fanau a’oga. Auā a popoto fanau a’oga, e lelei foi results, e maua galuega lelei ma fesoasoani tele ile tamaoaiga ole atunuu.

Fesili – Faapefea le itu tau taaloga?

Tali – Ia ole autilotilo lena ile lumanai, faafefea ona avea taaloga e fai ma fesoasoani ile tamaoaiga ole atunuu, ma maua ai tupe e tausi ai aiga ma le atunuu. Tele lava o taaloga ua faapolofesa ile taimi lenei aemaise lava ile lakapi, lakapi liki, kirikiti, tenisi ma le boxing. Pau le taaloga lea e pagatia ai tatou e fiu e atia’e ole Netipolo ona e fai si laiti tele o tino o teine Samoa pe a faatusa atu i isi atunuu e uumi a latou teine netipolo. Lona uiga ua tatau ona tatou aga’i i taaloga e fetaui ma fuaitino o tama ma teine taaalo a Samoa.

Fesili – Sa e taalo muamua ile Manu Samoa, ole ā sou finagalo ile tatou ‘au taitoafitu ale Manu Samoa, ua fai si faaletonu i lenei vaitau?

Tali – O la’u vaai ua maoa’e le taumafai a nai fanau, ae ona ole taaloga ua ese le level ua iai nei, ua drive lava e le seleni, faatasi ai ma le size o tama taaalo. E moni lava e malolosi a tatou tama ae a faatusatua atu le fuaitino ma tama o isi atunuu, e matuā eseese lava, fai si uumi o tama o isi atunuu e lē mafai ona faatusatusa iai a tatou tama e laiti tele.

Fesili – Ete toe alu ile isi faigapalota?

Tali – Na talanoa mai si o’u toalua ma fai mai, Loau, a uma loa le term lenei ona e faamavae loa lea ae sau ta o e fai le ta faatoaga, ua leaga le faatoaga ona ua e lē toe avanoa mai. Ia ua ou tali atu foi ile tina ole aiga, ole tulaga lava lena pe a finagalo iai le Alii, ne’i te’i ua oo atu ile tausaga fou ae ou oti ona lē uma lea ole paeaiga lenei. Ole matou tofi foi, e ave i luma ole nuu, ona aumai foi lea o finagalo ole nuu, auā ole faavae lava ia ole matou nuu, e toatasi ale tagata e alu. Afai a la e fai mai toeaiina oute malolo ae sau se isi, ona ou malolo lava lea.

Fesili – Ae ole lua plan ma lou faletua e uma loa le term lenei e faamavae?

Tali – Ia ole tala lena a lo’u toalua ia te au.

Faafetai tele ile Afioga ia Loau Solamalemalo Keneti Sio e tusa ai ma le avanoa na faatalanoa ai ile Tofi ole Itumalo.