Tetee fanau a Malietoa Tanumafili II, ile filifilia o Moli ile suafa Malietoa

Papalii Ioane & Papalii Titiuatoa
Papalii Ioane & Papalii Titiuatoa

Ole faamanatu a isi alo (faletama) o Malietoa Tanumafili II, “Tuamasaga manatua e iai lou tofi, ne‘i faoa.” Lea e talitonu Papalii Titiuatoa Malietoa Tanumafili II, ole uiga tonu lava lea ole faaupuga ua logo ai Samoa atoa, “o Malietoa ma lona talaga atoa.” E faasino tonu lava ile atu Tuamasaga.

Ole filifiliga na faia i Sapapalii ile lua vaiaso talu ai mo se suli nate toe tauavea le suafa Malietoa e pei ona agia ai i luga o ofisa faasalalau, faapea ua malilie nei itu e tolu ina ia faaauau ai e Faamausili Moli Malietoa Tanumafili II le suafa Malietoa. Ole nofo lea na fai faavaveao i Malie ile silia ma le 10 tausaga ua tuanai ae mulimuli ane ua taofia ele faamasinoga e oo mai ile taimi nei.

Na talanoa Papalii Titiuatoa “e le filia mai Sapapalii le Malietoa auā e le ose Malietoa a Sapapalii. Ole filifiliga matou te lē filifilia ae matou te talatalanoa lava matou ole fanau, ise tasi o matou e malilie iai, ona tuu lea ma faataatia. Auā ole filifiliga e fili mai ele Tuamasaga.

Na‘o na fili e matou ole fanau, ae afai e le finagalo iai le Tuamasaga ona faatino lea ole filifiliga ale Tuamasaga. Ole Tuamasaga oloo iai le pule e filifili ai se Malietoa, ole Tuamasaga oloo iai le pule e faaee ai le suafa Malietoa.

Ole talaga atoa ole Malietoa ma lona nofoa vaevae loloa, ole itu tolu o Sagaga, Talaga atoa, ole Faleono ole Atigaga,  Faleata ma le Gafa. O Faleata atoa ma Safata atoa ole Vaimauga atoa ma Palalaua i Siumu ile Alataua, ole talaga atoa lena ole Malietoa ma Faleula o iai le isi toatolu ma Saleimoa. Ole faleono lena ole Atigaga.

Na talanoa foi Papalii Titiuatoa, “Ole agaga ma lo‘u manatu e fia faailoa lea vaega ole talaaga atoa ma le nofoa vavae loloa. Ona ole magumagu ile Tuamasaga ne‘i faoa lona tofi.

Ole tofi ole Tuamasaga ole Suafa Malietoa ma ona mamalu. Ole matafaioi ale Tuamasaga ole puipui o lona tofi, auā na tofi mai e Letiogie le uluai Malietoa e nofo ile Tuamasaga. E susū ma nofo ile Tuamasaga. Ose tulaga e ao ona manino Samoa ma le Atunuu, o mea nei na tuugutu mai e lo matou tamā ia te au. Na ia faapea mai, Papalii Titi, tautuana ma oe le Tuamasaga. E faamanatu ai ile Tuamasaga ne‘i faoa.

“Talofa ile tofi ole Tuamasaga ne‘i faoa.”… Papalii Titiuatoa

Toe tepa ile faaiuga ole 1939

I lona vaega mulimuli, o loo faapea mai: A mavae se nofo ase alo o Malietoa Tanumafili, ona toe filifili mai lea ose nofo mai nei ituaiga e tolu.

E le o faapea mai a mavae se nofo ase alo o Malietoa Taumafili ona filifili mai lea e ituaiga ia e tolu. “Ole filifiliga lea e fai mai ai le faaiuga e le faia e tagata ia, ae fai ele Tuamasaga, ole Tuamasaga na filifilia Tanumafili II, e nofo ile Malietoa.

Ole a malolo Talavou, Gatuitasina, ae lafo se nofo ise alo o Tanumafili. Oloo faapea mai le vaega muamua ole faaiuga (ruling) Ole itu a Talavou, Gatuitasina ma Moli.

Ae oo mai ile vaega e 2, Ua le faapea mai le faaiuga, ose nofo ole a sosoo ma Malietoa Tanumafili, ole a malolo Talavou ma Gatuitasina, ae sa tatau ona faapea mai, e lafo ile itu a Moli.

Ole talanoaga na fai i Sapapalii e itu e tolu. E le o fai mai foi le vaega e tolu, e toe fili mai le nofo mai nei ituaiga e tolu. “Ose mea foi e lei suea ile faamasinoga ole 2008, poo ai tonu itu e tolu e filifilia.

O Malietoa Moli, Malietoa Laupepa ma Tanumafili I ma le II. Ae fai mai le faaiuga e lafo se nofo ise alo o Malietoa Taumafili, o faapea mai Papalii Titiuatoa, “ae a fai talanoaga na‘o suli o Malietoa Moli.

E ono tagi suli o Malietoa Tanumafili faasaga i suli o Talavou ma Gatuitasina

I lea lava talanoaga ma le Susuga Papalii Titiuatoa, na ia faailoa mai ai, “O lenei foi sa matou tilotilo e faamasino ma suli o Talavou ma Gatuitasina, e faasino i tusitusiga poo faamaumauga ale faamasinoga, na tupu ile 1939, lea e fai mai ai e tolu itu, ae emo ane le ata, e lafo se nofo ise alo o Malietoa Tanumafili.

Ae o itu e tolu oloo ta‘ua ile ruling 1, o le itu a Malietoa Moli ae lē o Malietoa Tanumafili. “E le ose tala e faaleaga ai se isi, o lea e talanoa atu lava i faamaumauga ole faaiuga. O lae ua o i Sapaplii e fai talanoaga a suli o Malietoa Moli, ae tia‘i fanau a Tanumafili.

E tasi lava le suli moni o Malietoa Moli na suafa ile Malietoa, na o Laupepa, e na‘o Laupepa lava lona atalii.

E le o matou la oni fanau a Malietoa Moli. E matou te suli iai ile suafa ae le o matou oni fanau. O Moli lea e taoto i Malie, e fai ma molimau o mea e pule ai le Tuamasaga.

Ole tetee ole Susuga Papalii Titiuatoa Malietoa Tanumafili II, ile filifiliga lea na faia i Sapapalii, ona o lona talitonuga faatasi ma se isi vaega o faletama (alo) a Malietoa Tanumafili II, e tatau lava ona faamanino lenei mataupu.

Usuga a Malietoa Tanumafili II

Usuga muamua ile tamaitai Rarotoga o Caroline, e ulumatua le matou uso ua maliu e suafa ia Papalii Eddie poo Aki ma lona tuafafine o Tooa Tutai, ole toalua lena e faasino iai le upu ole Alii o Aiga.

Usuga lona lua ia Lili Tunuiavela ole alo Molioo Seiitu e ulumatua ai Papaliitele Laupepa, sosoo lea ma Tooa Tosi, Vainuupo ua maliu, Papalii Momoe ae uii ai Faamausili Moli.   

Usuga lona tolu ile alo o Fonoti Ioane, o Lotofaga, Falesefulu Satuala Iutita Fonoti, e toatasi na‘o Papalii Titiuatoa.

Usuga lona fa, ile suli o Matautia Utufaalalafa i Aleipata, le tamaitai o Matilamaivasa, e toatasi le tama oloo teu i tuamaota o Malietoa i Vaimauga.

Usuga lona lima, ile  alo o Maualaivao Neru I, le tamaitai o Aolele, e toatasi le tama o Papalii Ioane Junior.

Usuga lona ono, ile alo o Lealiifano i Vaovai Falealili, ile tamaitai o Kale, e iai Papaliitele Douglas, oloo nonofo nei ma lona toalua i Meleke.

Ua faamautuina mai foi e Papalii Titiuatoa, o nei faletama uma ale toeaina, ua faaiu faaletulafonoina uma lava ia Malietoa Tanumafili II.

Tapena le feiloaiga a alo o Malietoa Tanumafili i Malie

Ile talanoa a Papalii Titiuatoa, “Oloo tapena ise feiloaiga ma le nuu mavae ole Malietoa o Malie.  O lea ua atoa iai faletama e lima, ma e afua ona ou fai atu, o lo matou tuafafine matua o Tooa Tutai ma Papalii Douglas oloo i atunuu mamao, ua laua lagolagoina le faamoemoe, ua matou tutu faatasi uma faletama nei e fa, atoa ai ma le ulumatua ale matou uso matua o Papaliitele Laupepa Malietoa mai le faletama lona lua.

Na ia toe faamanino mai o Papaliitele Laupepa le ulumatua ale usuga lona lua a le latou tamā, “o lona atalii Papalii Malietau lea oloo matou tutu faatasi.”

Ua atagia mai ai e le o lagolagoina e suli o Malietoa Tanumafili II le suli na autasi iai le feiloaiga a Sapapalii. Peitai na saunoa Papalii Titiuatoa, ose taimi lata mai e faataunuuina ai le feiloaiga a suli o Malietoa Tanumafili II e pei ona ta‘ua i luga ma le afioaga o Malie.

O iina ole a molimoli atu iai se faamatalaga ole feiloaiga ale fanau a Malietoa Tanumafili II mo le faamalieina ole faaiuga ale faamasinoga ole 1939 e pei ona ta‘ua i luga.

I lona faauigaina o lea faaiuga e faatatau i tu ma agaifanua a Samoa, ole filifilia ose Malietoa ole matafaioi tauave lea ale Tuamasaga.