Osofa’i e Fiame le tetee o faipule ile faaliliuina o fanua faaleaganuu

E lē o fuatasi i faipule ole Palemene le lagona popole ile mataupu ole faaliliuina o fanua faaleaganuu ile faamatuu atu e lisi mo ni atiina’e tau pisinisi poo ni taumafaiga tau faatoaga mo le faagaioia ose pisinisi. Na manino lea tulaga ina ua faaauau felafolafoaiga ale Fono Aoao Faitulafono ile tulafono taufaaofi ale afioga ile sui Palemia o ia ole Minisita o Puna’oa Faalenatura ma le Siosiomaga le afioga Fiame Naomi Mataafa.

Oloo manaomia ile tulafono tau faaofi le teuteu oni vaega ole tulafono autu ole faaliliuina o fanua faaleaganuu ole tausaga e 1965. Ua aiaia ai i ia teuteuga le faamautu ole aiātatau o tagata e ana fanua faaleaganuu aemaise ole faatumau ai ole pule ale matai ma lona auaiga i ia eleele. E ui ina manino le tulafono peitai e lei ‘alo ai faipule ile faaaogā ole avanoa e fofola ai atugaluga ile faaliliuina o fanua tau Samoa mo le lisiina ma laisene pe a faamatuu atu mo se lisi.

Na lagona le siufofoga ole faipule o Salega i Sasa’e le susuga Olo Fiti Vaai na ia tuusa’o lona finagalo ma ia ta’ua o teuteuga oloo manaomia ole a talepe ai le faavae oloo manino e lē mafai ona faatauina ni eleele faaleaganuu. Na lagona foi nisi finagalo na ta’ua ai popolega ile lisi atu o fanua o aiga ae ao ile Malo ona silasila ile lolofi mai ile atunuu o tagata faipisinisi mai fafo aemaise o tagata mai Saina.

Peitai e ui i atugaluga ma popolega ne fetaia’i ma le Minisita o Punaoa faalenatura ma le siosiomaga ae na faamanino e le afioga ile tamaitai Minisita Fiame Naomi Mataafa i lana tali atu i saunoaga a faipule, e lua lava vaega oloo manino ile faavae, ole lē mafai ona faatauina o ni fanua faaleaganuu, ma le vaega ole faavae oloo faailoa ai le malosiaga faaletulafono ole Malo e ave ai ni eleele faaleaganuu e faaaogā ini taumafaiga tau atiina a’e e manuia ai tagata lautele.

Na faamatalaina e le Minisita finagalo soona tuulafoai o nisi faipule oni manatu e lē faavaea. Na ia faailoa ai foi e lē o solomuli le Malo ile faia o atiina a’e mo le manuia o tagata lea e taua ai le faaaoga o eleele e lē o faaaogāina, ma ole lisi atu ini pisinisi e manuia ai tagata uma o suli ose aiga e faasino tonu iai ia fanua aua o latou tonu e tafe iai le faamanuiaga.

Na faataatia muamua le tulafono teuteu ile tausaga ua mavae ma amata ai ona sausaunoa sui faipule peitai na tolopo mai ile tausaga nei lea teuteuga ma toe felafolafoai iai faipule ile vaiaso ua mavae.

“Silasila ile Tulafono tau faaofi ole faaliliuina o eleele faaleaganuu”

TULAFONO TAU FAAOFI O TEUTEUGA O LE TULAFONO O LE FAALILIUINA O FANUA FAALEAGANUU 2017

SAMOA

Faatulagaina o Aiaiga

1. Igoa puupuu ma le amataga 2. Ua teuteuina le fuaiupu 4 3.  Ua faaofiina le fuaiupu 5A fou 4. Ua teuteuina le fuaiupu 6 5. Ua teuteuina le fuaiupu 8 6.  Ua suia le fuaiupu 16 7.  Ua faaofiina le Vaega 3 fou 8. Ua toe faanumeraina le fuaiupu 19

O SE TULAFONO TAU FAAOFI UA TAUA

O SE TULAFONO e teuteu ai le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965 (“Tulafono Autu”).

UA FAIA e le Fono Aoao Faitulafono a Samoa i totonu o le Palemene ua potopoto e faapea:

1. Igoa puupuu ma le amataga: (1) E mafai ona taua lenei Tulafono o le Tulafono o Teuteuga o le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 2017. (2) O lenei Tulafono e amata faamamaluina i le aso e tuuina i ai  1le maliega a le O Le Ao o le Malo.

  2. Ua teuteuina le fuaiupu 4: Ua teuteuina le fuaiupu 4 o le Tulafono Autu e faapea: (a) ia faaofi, i le tuanai ai o le faafuaiupu (1) le faafuaiupu (1A) fou e faapea:

“ 1A. E ui lava ina faapea ua faamaonia le lisi po o le laisene e le Minisita o avea ma tagata faatuatuaina mo tagata e faamanuiaina ai, i lalo o le faafuaiupu (1), e i ai i tagata e faamanuiaina ai, o aia tatau nei e faasino i sea lisi po o se laisene ua faamatuu atu: (a) o le aia tatau e faamaonia pe teena ai le faaaogāina o le lisi e avea ma faamalumaluga; (b) o le aia tatau e faamaonia pe teena ai le tuuina atu o le lisi po o le laisene, tusa lava pe o se taunuuga o se tulaga faaletonu e afua mai i le tagata na mokesiina atu pe leai foi; (c) o le aia tatau e mauaina ai tupe totogi e tusa ma tuutuuga o le lisi po o le laisene; (d) o le aia tatau e faamaonia ai pe teena ai le toe lisiina atu; (e) o le aia tatau e faagaoioia ma faamalosia ai se iloiloga o tupe totogi faalisi e pei ona aiaia i tuutuuga o le lisi; (f) o le aia tatau e faamamaluina ai o feagaiga e manuia ai i lalo o tuutuuga o le lisi po o le laisene, e aofia ai noataga o le tagata ua lisiina atu i ai po o le tagata ua laiseneina e –  (i) tuuina atu galuega, e fesoasoani ai i le atinaega o se pisinisi; po o (ii) tuuina atu auaunaga mo tagata lautele po o atinae eseese; ma (iii) le aia tatau e faamalosia ai noataga tau le puipuiga o le siosiomaga e faaaogaina i le tagata o lisiina atu i ai po o le tagata ua laiseneina i lalo o tuutuuga o le lisi po o le laisene.”; ma

(b) ia suia le faafuaiupu (3) i le fuaitau lenei:

  “(3) O le faagasologa o le faamauina ma le faamatuu atu o sea mokesi ua faatulagaina atu i totonu o Tulafono Faatonutonu ua faia e tusa ai o lenei Tulafono.”.

  3. Ua faaofiina le fuaiupu 5A fou: Ua teuteuina le Tulafono Autu e ala i le faaofiina, i le tuanai ai o le fuaiupu 5, o le fuaiupu fou lenei:

“5A. Avanoa e ala i laisene: (1) Mo se laisene ua faamatuu atu i lalo o le fuaiupu 5 i luga o tuutuuga e faapea: (a) ia lē silia le tausaga e tasi (1) o le vaitaimi o le laisene; (b) o le pule e umia ai faaleaganuu le fanua ua maea ona faia i ai le faaiuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa; ma (c) ua sainia e tagata e faamanuiaina ai le laisene, o tagata e ona fanua ua faamanuiaina ai i lena laisene, e i ai le pule faataga e faamatuu atu ai le avanoa talafeagai i ma le faaaogāina o lo latou fanua faaleaganuu.”.

4. Ua teuteuina le fuaiupu 6: Ua teuteuina le fuaiupu 6(1) o le Tulafono Autu, e ala i le faaofiina, i le tuanai ai o le numera 5, o upu “po o le fuaiupu 5A”.

  5. Ua teuteuina le fuaiupu 8: Ua teuteuina le fuaiupu 8 o le Tulafono Autu, e faapea: (a) mo le faafuaiupu (1) i le tuanai ai o le upu “Savali” ia faaofi upu “po o so o se nusipepa po o se televise ma isi ituaiga o faasalalauga faapisinisi ua fuafuaina e le Ofisa Sili o Pulega;”; ma (b) mo le faafuaiupu (2) –  (i) i le tuanai ai o le upu “Savali”, ia faaofi upu “po o so o se nusipepa po o se televise ma isi ituaiga o faasalalauga faapisinisi ua fuafuaina e le Ofisa Sili o Pulega”; ma (ii) ia suia le “3 masina” i le “6 masina”; ma (c) i le tuanai ai o le faafuaiupu (2), ia faaofi le faafuaiupu fou e faapea:

“(2A) E mafai e le Ofisa Sili o Pulega ona faaopoopo le vaitaimi i lalo o le faafuaiupu (2) pe afai e manatu le Ofisa Sili o Pulega e faapea, ua alagatatau o se isi taimi faaopoopo mo se talosaga faapitoa.”; ma

(d) i totonu o le faafuaiupu (3)(a) ia faaofi, i le tuanai ai o upu “o le talosaga ua faia”; o le aiaiga faa-tuutuuga e faapea:

“AE VAGANA AI E FAAPEA, o se ata o sea faaiuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ia tuuina atu i le Ofisa Sili o Pulega”; ma

  (e) i totonu o le faafuaiupu (3)(b)(ii), ia suia le upu “Savali” i upu “i lalo o lenei fuaiupu”.

6. Ua suia le fuaiupu 16: Mo le fuaiupu 16 o le Tulafono Autu, ia suia e faapea:

“16. Malosiaga e toe faaola mai ai tupe totogi faalisi: (1) O le aia tatau e toe faaola mai ai tupe totogi faalisi ma isi aofaiga o tupe ua tatau ona totogi i lalo o se lisi po o se laisene e tusa ai ma so o se tulafono po o se faagasologa faaletulafono e mafai ona faatinoina e le Minisita, i le faia ai e avea ma sui o tagata e ona fanua faaleaganuu e faamanuiaina ai. (2) E i ai foi malosiaga o tagata e ona fanua faaleaganuu e faamanuiaina ai, e amatalia ma faatino taualumaga faaletulafono mo le toe faaolaina mai o tupe totogi faalisi ma isi tupe ua tatau ona totogi i lalo o se lisi po o se laisene na faamatuu atu i lalo o lenei Tulafono, e ui lava pe afai o le lisi po o le laisene sa faia e le Minisita na avea ma o latou sui. (3) Afai e faia se gaoioiga i lalo o le faafuaiupu (2), e i ai le aia tatau a tagata e ona fanua faaleaganuu ua faamanuiaina ai (po o so latou sui faaletulafono) e amatalia ma faatinoina ai ni taualumaga, ma o so o se taualumaga e faataunuu so o se poloaiga po o se faaiuga ua faia o lo o manuia ai i latou, e aunoa ma le maliega po o le aafia ai o le Minisita.”.

7. Ua faaofiina le Vaega 3 fou: Ua teuteuina le Tulafono Autu e ala i le faaofiina, i le tuanai ai o le fuaiupu 18, o le Vaega 3 fou e faapea:

“VAEGA 3 AIAIGA E FAAAOGA I MOKESI O LISI O FANUA FAALEAGANUU

19. Mokesi o lisi o fanua faaleaganuu: (1) Afai o le a mokesiina se lisi o se fanua faaleaganuu, o le mokesi: (a) e lē tatau ona faia, seia vagana ai ua i ai faatasi le maliega tusitusi muamua a tagata e ona fanua faaleaganuu ua faamanuiaina ai; ma

(b) e ao ona faamauina i lalo o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008; ma (c) o le faamauina i lalo o le parakalafa (b) e lē avea lea ma ala e faaee atu ai se aia tatau o le pule e umia ai se fanua faaleaganuu. (2) O se mokesi lona lua po o se mokesi e faia mulimuli ane i se lisi o se fanua faaleaganuu: (a) e faasaina; (b) e lē tatau ona faamauina; ma (c) afai e faia pe faamauina, ua faalēaogāina. (3) O se tagata ua mokesiina atu i ai o se lisi i se fanua faaleaganuu: (a) e lē tatau ona faia o se gaoioiga i le lisi ua mokesiina, seia vagana ua faatagaina le gaoioiga i lalo o lenei Tulafono po o Tulafono Faatonutonu ua faia e tusa ai ma lenei Tulafono; (b) e tatau ona totogi muamua so o se tupe totogi o lisi e le i totogia, mai so o se tupe ua toe faaola mai, pe a faatino le aia tatau i tulaga faaletonu, i lalo o le mokesi.

20. Tuuina atu o lisi o fanua faaleaganuu i le noatia ma fai fuafua i mokesi: O le tagata ua lisiina atu i ai se fanua faaleaganuu lea o lo o noatia i se mokesi, e lē tatau ona tuuina atu le lisi seia vagana ua i ai faatasi ma le maliega tusitusia muamua a tagata e faamanuiaina ai i le fanua faaleaganuu.

21. Tulafono Faatonutonu: E mafai e le O Le Ao o le Malo, i le faia i luga o le fautuaga a le Kapeneta, ona faia tulafono faatonutonu e faamamaluina ai o lenei Vaega.

22. O Tulafono e lē faaaogāina: E lē faaaogāina se tasi o Tulafono nei i mokesi o lisi o fanua faaleaganuu: (a) Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008, vagana ai le faagasologa o le faamauina ma le faamatuu ese o ia mokesi, e faaaogā ai; ma le (b) Tulafono o Tulafono o Meatotino 1952.

23. Teuteuga faatupulaia: Ua teuteuina le fuaiupu 34 o le Tulafono o Fanua ma Suafa 1981, e ala i le faaofiina, i le tuanai ai o le faafuaiupu (2) o le fuaitau e faapea:

“(2A) E ui lava i le faafuaiupu (2), so o se feeseeseaiga e faasino i po o e faatulai mai i se maliega tau lisi i se fanua faaleaganuu ua faia i lalo o le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua FaaleAganuu 1965, e ao ona faia o se faaiuga e le Faamasinoga Sili.”.

8. Ua toe faanumeraina le fuaiupu 19: O le fuaiupu 19 o le Tulafono Autu, ua toe faanumera e avea ma fuaiupu 24.