Tagi le fatu ma le eleele ona o fanua faaleaganuu

Fiu Mataese ole afioaga o Sili oloo taulamua e tetee ile tulafono ole resitalaina o eleele faaleaganuu
Fiu Mataese ole afioaga o Sili oloo taulamua e tetee ile tulafono ole resitalaina o eleele faaleaganuu

E mau i latou e faafetaia le tulafono ole lesitalaina o fanua faaleaganuu (land and title’s act) mau foi i latou oloo tagitu’i agaga ma fatu ini tua patatua o lea tulafono.

Sa fanau mai lea tulafono, e fua ile malosi o tupe maua. Lea na ta’ua ele paaga faamoemoeina, “ole faiga (practice) lea ale malo e uma loa lava ona aoao mai tupe mo le fua faatatau, ona fai lea ole loan e faapaleni ai lana tala autu ole tupe (main budget).

Ile tau amata ma le faatalanoaina o lea tuafono, talu mai le tausaga e 2007, e aofia ai ma le malaga mai o sui o faletupe atinae a Asia, ADB, e tilotilo ise auala e mafai ai ona fesoasoani i loan a Samoa. “O iina na maua ai le tonu e faapisinisi (commercialize) fanua o Samoa, ae le mafai i lalo o lona faavae (constitution).”

Tusa ole tausaga e 2009 na pasia ai lea tulafono, le Land and Title Registration Act. Faalavelave loa iai le SUNGO, Samoa Umbrella for Non-Government Organizations. Talu ai ona o mea ia tau NGO poo faalapotopotoga tumaoti, a talanoa loa i mea tau eleele poo measina a Samoa, o mea ia tau faasinomaga o tagatanuu.

“Lea na ala ai loa ona umi lava ona finau, omai loa le ADB Faletupe o atinae a Asia ma le 26miliona tala ma tuu i totonu, ina ia mafai ona commercialize ai. “O taimi na sa taitaifono ai Late Rev Oka Fauolo ile komiti, ae taulamua ai le MNRE Matagaluega o ‘Oa Faanatura ma le Siosiomaga, a’o i lalo ole vaaiga a Tuuu Ieti Taulealo, ma Late David Fong.

E tele taimi na faia ai faatalanoaga ma valaau ele SUNGO le atunuu, ma seia oo mai lava ina pasia le tulafono, auā sa na’o sina vaega laiti le Itu agai i lena taimi ile Palemene na tetee iai, ae pasia lava ele itu toatele ale malo HRPP.

Ole faiga, e ave le fanua Samoa i lalo ole Sa’o, ma e talitonu le paaga, ole isi lea mafuaaga ole unaia pea ele malo ole pule faa-Sa’o, ina ia mafai ai ona atoatoa le faamoemoe ma le latou vaai mamao. ‘Ia mafai ona faataunuu le faamoemoe e commercialize fanua Samoa’.

Pei ose faataitaiga: “Ua oo lava i punavai i totonu o eleele faaleaganuu ua fai mai le malo, e pulea ele malo, ua uma ona tuu i lalo ole tulafono. Ae lei mafai ona latou faia se faiga e faamalosia ia Sili. O Sili oloo iai le vaitafe tele, sa mananao le malo e faaaogā ise afi vai. Sa tele ni feutanaiga ile va o taitai ole malo ma le nuu. Na molimauina feiloaiga faaleaganuu, e aofia ai ma tupe o lafo ae mealofa tupe na ave ile nuu o Sili. Ole mataupu lena na finau malosi ai le Susuga ia Fepa’i Kolia ma le tofa ia Fiu Mataese, e oo mai nei, e leai lava se mea ua faia i mea na. Ole metotia, a faapea o a’u o Lulumataomo, ua ou manao ile fanua ole Sa’o lea o Matuamoa. Ole igoa ole fanua a Matuamoa o Afafili. Ona fai lea ole faasalalauga ale Sa’o ia Matuamoa, mo le lisiina atu ia Lulumataomo o Afafili.

A faapea e uma ane faasalalauga ia ae leai se isi ole aiga ole Sa’o ia Matuamoa e faalavelave, ona ave loa lea ole fanua lena o Afafili ia Lulumataomo ma lesitala i lalo ole igoa o Lulumataomo.

Ua faia le feagaiga ole lisi ma ua lesitala ai nei le fanua lenei o Afafili i lalo ole igoa o Lulumataomo. Ole mafuaaga tonu lava lena ole igoa ole tulafono ole lesitalaina o fanua. E talitonu le paaga faamoemoeina lenei, “E ono afaina fanua Samoa ile lumanai, ona o lea ua sosolo mai le tautuuga a Saina i totonu ole tatou atunuu.”

“E mafai ona sau lava le lisi mai le 25 tausaga ma le isi 25, ole fanua lea ua ia Lulumataomo. Ua maliu le Sa’o o Matuamoa, ua sui foi le Sa’o, ma ua manao le Sa’o fou lea ua tatau ona toe faafoi atu le fanua o Afafili, ua lē manao Matuamoa II e faafou le lisi. Peitai e fai atu ia Lulumataomo, ae fai mai e totogi mai la o matou fale ma mea ia pei ole Hotel ma isi pisinisi oi luga ole fanua lisi lenei.”

O iina e ‘aia ai le fanua, ona e omai loa le faletupe lea na fai ai le loan a Matuamoa e fau ai lana Hotel ma isi pisinisi. Peitai o lea e faapea mai le malo, e na’o le lisi e mafai ona ave. Ae e tatau ona vaai mamao e iai le aafiaga o eleele  poo fanua faaleaganuu.