E masani ona saafiafi tagata Samoa ma moomoo i upu ua taia soo i le faalogo. Fai mai nisi, “Maumau o le olaga pe ana leai le oti”. O nisi fai mai, “maumau le lalolagi pe ana leai lona iuga”. E pei o loo ta‘u mai i upu o loo saafi ma momoo i ai le naunau o le loto ina ia tumau pea mafutaga e aunoa ma le faamutaina.
E feololo pe a faatofa ma faamuta ona o ni faigamalaga i nofoaga i isi nofoaga, pe o atunuu foi i isi atunuu auā e mautinoa lava e iai le tiami e toe feiloai ai. Ae o le faamuta ona o le valaau paia a le Atua, e mautinoa lava e lē toe fevaaia‘i, e lē toe lagona foi le leo auā ua alu i le nuu e lē toe sau. Ui i lea, e manatua pea aiga ma uo, o taitai ma nisi iloga i saofaiga ona a latou galuega fai ma ni matatia maualuluga sa o latou ausiaina a o iai i lenei lalolagi.
O le vaiaso na se‘i mavae atu nei na pa mai ai le tala faanoanoa, o se tala faavauvau e faigata ona talia e lē gata i le paia o le Aiga Sa Tuala, ae faapea foi le aiga Salemuliaga. E lē taumate foi o se tala faanoanoa i le Malo ma le atunuu o Samoa, o le atunuu sa pele i le soifua auauna a le afioga Leaupepe Taulapapa Faimaala Filipo.
O se tala e lē faigofie ona taliaina e le toatele o aiga ma i latou uma sa faapea ona utuvai i le tamaoaiga sasaa mai a le Atua e ala i lenei Auauna, o lē sa taumasuasua lana ola i le felanulanuai ma le eseese o agavaa ma tomai, o taleni ma meaalofa sa faamanuia ai lona soifua teine, o lona soifua taupou, ma lona soifua tamalii e pei ona sa tiu ai i matala‘oa a o soifua mai i lenei olaga.
Ina ua maua le tala ua tuumalo le afioga Leaupepe Taulapapa Faimaala Filipo, o le upu muamua lava, Talofa e, sosoo ai ma le misia o lenei tamalii ae faaiu i lagona o le maumau lenei Taitai lelei.
O se taitai e lē oge i se mea e tasi, e fai o le tamaoaiga i le soifuaga nei, ae faapea i le tofa ma le faautautaga sa seei ai i le tele tofiga a o galue ai mo lona atunuu. E mafua ona misia ona sa tele ni taimi na faasoa ai ma ia, na moomoo ai le loto ina ia sasaa uma mai le uto a le faumea, peitai e lē o se ala e faigofie ona asa.
E maualuga lona silafia i mea na tutupu i le atunuu i ona foi vaitau, aemaise lava le taumafai mai o Samoa e asa mai lona ala i lona Malo Tutoatasi.
O se Taitai sa soifua mai i se soifuaga finau ma le filifiliga i mea lelei, na mafua ai ona oo lava i le ooooga o ni matatia e faigata ona ausia e le toatele. Ua tofafā mai i tiasa nisi o tupu ma tamalii o le atunuu e lei mafai ona o latou ausia e pei o le avea ai o ia ma taupou, faamasino ae lē gata i lea o le sui o le Palemene.
O le afioga ia Leaupepe Taulapapa Faimaala, o se tasi o tamalii e tele foi sona sao e lē gata i galuega sa galue ai, ae sa oo lava foi i totonu o upufai o le malo tutoatasi o Samoa.
O le a silasila ma faitau i nisi o vaega tāua sa ausia e lenei tina, vaeane ona mamalu i suafa auā le faafeagai ai ma le tausiaina o aiga ma nuu faapea le atunuu.
E lei gata i tulaga sa faaeaina ai, ae sa mafuta foi i se tasi o tamā sa iloga lona tulai mai i lea vaitaimi i totonu o le faiga malo a Samoa. O le afioga ia Vaovasamanaia Filipo sa avea ma minisita o tupe a le malo mo se taimi umi, ae o ia o se Loia ma Faamasino i le Matagaluega o faamasinoga a le atunuu.
O Leaupepe Taulapapa Fuatino Faimaala Vaovasamanaia Filipo, (Phillips) na soifua a‘e i le afioaga i Fasitoo-uta i le tausaga e 1932. O lona aiga tamā o Fasitoo-uta, a o lona aiga tina o Taga i Savaii.
Soifua aoaoina
Sa aoaoina mai le aoga a Leifiifi, ona sosoo ai lea ma le ulufale atu i le Kolisi o Samoa, mulimuli ane sa toe ulufale i le kolisi i St Marys. Sa faaiuina aoga i Samoa, peitai e lei tapunia ai isi avanoa sa matala pea e faaauau ai aoga i atunuu i fafo mai o Samoa. O Niu Sila le atunuu sa maua ai le avanoa o Faimaala mo nisi o aoaoga.
O le soifua aoaoina o Faimaala sa faamae‘a i Niu Sila, i le taimi sa avea ai ma tamaitai tausimai pasi o le matagaluega o le soifua maloloina i Samoa. E mafai ona e faitauina i le vaega o le soifua galue ma galuega o loo pito i lalo.
Soifua galue/Galuega
Ina ua mae‘a ana aoaoga, sa galue ai loa o se tamaitai tausimai pasi mo le falemai i Motootua. Sa toe maua foi le avanoa e faalautele ai le tomai faafomai tausimai pasi (registered nurse) i Niu Sila. E lē gata i le faalauteleina o le tomai mo galuega faatausimai, ae o lea lava foi taimi sa aoaoina ai ma le tulaga i le faafaileleina o pepe, poo le faatosaga (midwife).
O le aai i Dunedin, o Ueligitone, Aukilani ma Gisborne, o nisi ia o nuu sa faataunuu ai suesuega ma aoaoga, ae sa galue ai foi Faimaala mo le faalauteleina o le tomai ma le agavaa i le galuega faapolofesa sa galue ai, o se tamaitai tausimai pasi.
Na ui ina solosolo lelei le galuega ma le soifuaga i Niu Sila, peitai sa lē mafai ai lava ona aveesea le lagona ma le fatu, o le tamaitai Samoa moni lava. Sa iai lava le lagona ma le manatu maualuga e fia tautua pea ma galue mo lona atunuu. O lagona ia sa faaosofia ai pea le loto ma le mafaufau, ma iu ai ina toe foi e saili se avanoa e tautua ai mo Samoa.
O le toe taunuu ai i Samoa, sa galue ai lea i le falemai i Motootua ma faaauau ai le galuega faatausimai pasi e pei ona sa aoaoina ai. E tele se sao mo le galuega i le atunuu ona o le tamaoaiga ma le lava saunia i metotia ma agavaa sa aoaoina ai ma galue i Niu Sila.
O le iai i Samoa, o se taimi tāua tele, ona ua mafai ona faataitai ai le tulaga sa faafoeina ai galuega i fafo, ma tufa atu ai lea agavaa mo nisi o tamaitai sa galulue ai faatasi i lea vaitaimi i le galuega lava faatausimai pasi, i le falemai tele o le atunuu.
E lē gata i le faasoa atu o le tomai i le galuega mo isi tamaitai, a o se auupega malosi tele foi mo le matagaluega ma le falemai, ona o le iai o se isi e mafai ona galue ma tauaveina tulaga uma faatausimai pasi, ma le isi vaega o le galuega e pei o le faatosaga se‘i tulou.
O se tasi lea o tulaga sa lē faigofie ona maua i lea vaitaimi, ma e seāseā foi ona mafai ona faatinoina e teine tausimai, peitai sa mafai ona tautua ai le tamaitai o le atunuu lava latou ia, e aunoa ma le toe vaavaai mai i fafo, mo nisi e faatautaia ia ituaiga galuega.
Sa avea ma sui o le palemene ina ua filifilia e le itumalo o Palauli i Sisifo e fai ma o latou faipule. E tolu nofoaiga sosoo sa auai Faimaala o se sui faipule i upufai o le malo o Samoa. E lua nofoaiga sa ia tauavea ai le tofi mai le motu tele i Salafai, ae tasi le nofoaiga sa avea ai ma sui o Fasitoo.
O le tausaga e 1970 sa uluai avea ai ma sui a faipule, ma ulufale ai loa i faiga faapolokiki i lena vaitaimi. A o avea ai ma sui o le Palemene, sa faapea foi ona faaee i ai se isi tofiga i totonu lava o le maota fono, i le tulaga o le Sui Fofoga Fetalai o le maota, i le malae o le faautugatagi a Samoa.
O le nofoaiga muamua a Faimaala talu ona filiflia ma sui faipule, a o le faatoa lona tolu ai lena o paeaiga a le malo talu ona tutoatasi mai le tausaga e 1962.
Tau ia ina ia faamaise atu le Agaga o le Atua i aiga aemaise o le nofoalo ona o le Valaau paia e ala lea i le tuumalo a le afioga Leaupepe Taulapapa Faimaala Filipo.