Sa iai ni faalavelave faasamoa sa ou iai lata mai nei, ma sa ou maitau ai ni meafai, tala na lafo e matai, ma amioga sa fai e matai, ou te fesiligia ai i lo‘u mafaufau, pe tatau ma talafeagai le faaaogā o le faasamoa lea e faaaogā i faalavelave fai i Niu Sila nei.
Pe tatau ona faaaogā le faamatai, sa amata i Samoa i aso ua mavae, i taimi e lei iai ni tulafono e pei o tulafono lea e puipui ai aiā tatau a tagata i aso nei, i Niu Sila?
O lo‘u iloa o le tele o mea sa ou vaaia, e matuā solitulafono ai matai i le faiga o latou tiute i aso nei i Niu Sila.
Atonu e sili le nofo uta, ma puipuia i lo le tautogafitia, pe a tutupu ni faafitauli.
Afai o se maliu ae iai se fanau ua matutua a lē ua maliu, o le tiute o le matai o le aiga o le soalaupule ma le fanau matutua a lē ua maliu, aemaise lava pe afai o fanau na fananau i Niu Sila nei.
Afai o le tagata lea ua maliu sa nofo i Niu Sila nei, e tatau ona saili i le fanau pe iai se uili tusitusia a lē ua maliu.
Afai e iai se uili ona saili lea pe sa tusia i lalo se finagalo o lē ua maliu i lona toe sauniga. Afai e iai se uili o tusia ai se finagalo o lē ua maliu i lona toe sauniga, o le tonu lena e mulimuli ai matai ma le fanau.
A leai se uili ona fesili lea o matai o le aiga i le fanau a lē ua maliu, ma soalaupule pe iai se mea e mananao ai le fanau i le toe sauniga.
E tāua i le tulafono aiā a le fanau a lē ua maliu, ae o le solitulafono i le tulafono a Niu Sila, le fai o le mea e manao ai le matai (violatoin of the rights of the next of kin of the deceased, if the matai insists on doing what he sees fit).
A oo i mea tau tupe, e tatau ona talanoa muamua poo le ā le toe sauniga e mananao ai le fanau. O le tulaga o le matai ia tu i lona tiute e fesoasoani i le fanau ia maua se tasi i se mea e lelei ai le aso o le matua ua maliu.
E lē tatau ona fai tonu e tuu ai le fanau a lē ua maliu, i ni aitalafu tetele.
Ona uma lea o le maliu taufai ta‘ape ae amo e le fanau le totogiina o aitalafu.
Ona ua iai fanau ua ou iloa, ua ave fale o mātua ua maliliu, ona o aitalafu na fai, e fai ai faasamoa mo le maliu, ae uma ane ua lē lava se tupe e totogi ai aitalafu.
Pe lē o le tiute ea o le matai ia fai tonu ma le fuafua alofa, i le taimi e fai ai tonu o le maliu, ia aua ne‘i nofo aitalafu se isi pe a uma le maliu?
O le faasamoa na ou ola mai ai, o aiga e o atu ma sii ma ni tupe e fesoasoani i le maliu, e toe faafoi se vaega o le tupe e ave atu auā le pasese, ma ave faaaloalo e pei ona masani ai, ae e pei lava e tatau i le matai alofa ona tuu ese se tupe e fesoasoani ai le aiga potopoto e totogi ni aitalafu pe a uma le maliu.
O aiga e faavae i le alofa, e faaali le alofa i taimi o puapuaga.
O le tulafono a Niu Sila e opogi ai vaega nei, e tatau ona tatou tepa i ai:
E iai le aiā tatau a le fanau a lē ua maliu e fai ai le latou leo i tonu fai. E lē aveeseina e matai Samoa le aiā tatau lea a fanau. The children of the deceased have the right to decide the type of funeral for their late parent, the costs of the funeral and how this is to be met… and who should be involved at the funeral.
E lē pule le matai i le aso o lē ua maliu, se‘i vaganā ua ave i ai e le fanau matutua a lē ua maliu, le tiute lena i le matai. The matai’s role is not to dictate what needs too be done. The matai’s role is to negotiate with the adult children of the deceased, what needs to be done. O le matai na te faatonutonu ma faalogo i leo o le fanau.
O mea tau tupe e tatau ona sau i le fanau le fuafuaga o le aso, ma soalaupule ma le aiga lautele poo le ā le ituaiga fesoasoani e tatau ona fai e le aiga lautele, pe fia se tino i tupe ma nisi fesoasoani e mafai e le fanau.
O le aiga alolofa moni i lo latou tagata ua maliu, e tatau lava ona fai ma le alofa tonu, ia aua ne‘i uma ane le maliu, ua nofo aitalafu fanau a lē ua maliu. Manatua o le fanau a lē ua maliu e iai foi mea totogi.
A toe fai faatau a matai i le faasamoa, atonu e tele le a‘oa‘oga e maua e a tatou fanau o loo tilotilo i ni taiala mai tagata matutua, pe a aua le toe lafoina ni upu e aliali mai ai le lē faaaloalo o le isi matai i le isi. O upu sa lafoina e matai e faapea
“Fesili muli mai ia mua mai”
Atonu sa aogā upu nei i aso ia ua tuanai. Ae o nei ona po, ua tele mea e iloa e le tupulaga e lē iloa e tagata matutua. Atonu e telē le aogā o le tatou tausi o le va fealoai i totonu o aiga ma aulotu.
E tusa poo le matai poo le faifeau, ei lalo uma o le tulafono a Niu Sila pule a tagata uma. E opogi e le tulafono aiā tatau a tagata uma e faaali ai o latou manatu i taimi tāua e fai ai ni tonu.
O Aiga e alolofa i le latou tagata ua maliu, o le faatino o le alofa i le pulupululima ma le fanau ua tuua, ina ia iu manuia le aso o le tamā poo le tina ua maliu.
O le Aiga e alolofa moni ma le matai alofa o le tuuese o se vaega tupe e totogi ai ni aitalafu o le maliu, a o lei toe vaevaeina i le aiga lautele ni tupe e o ma le aiga.
