Ua manatu lava le vaega a le National o latou e toe manumalo i le faigapalota o loo loma nei mo le aso 26 o Novema 2011. E oo foi ia latou o loo faia faasalalauga i luga o le TV, letio ma nusipepa a papalagi, ua latou manatu faamaualuga o le National e toe manumalo i le faigapalota. O le tele foi o taimi ua faasagatau tasi lava le atunuu e faaleaga i le taitai o le Itu Agai – le afioga ia Lilomaiava Phil Goff. O lau fesili pe aisea le mafuaaga ua fasi toatele ai lava Phil Goff e le aufaasalalau tala ma le aufaitatala?
E tasi lava le tali o lenei fesili, “E lē o manao le faigamalo a John Key ma le National e manumalo le vaega a le Leipa ma Phil Goff i le faigapalota”. Ua latou matuā fuli lava e faaleaga Phil Goff ina ia faaleaga ai foi ma le vaega a le Leipa, ina ia aua ne‘i mafai ona tulai mai le Leipa e avea ma faigamalo. E mafua nei faiga ona o le faavae lava a le vaega a le Leipa o le fesoasoani lea mo le manuia o tagata lautele, ia aua ne‘i manuia na o se vaega toaitiiti o le Atunuu, ae ia lelei le tamaoaiga mo aiga uma. A o le masani lava a le National e ave lava le latou faamuamua ma latou fesoasoani i le aumaumea ma le aumauoa poo le aufaipisinisi tetele.
I talafaasolopito a Niu Sila, e amata mai lava le filosofia lea a le Leipa mai le taimi na faavae ai le vaega a le Leipa i le tausaga 1916. O le tausaga lea na tutu faatasi ai faalapotopotoga a le aufaigaluega, iuni ma isi vaega faaupufai e fesoasoani mo le manuia o tagata lautele, ma tetee i le umi o itula sa faafaigaluegaina ai tagata faigaluega e latou sa pulea pisinisi ile na vaitaimi – seia oo mai lava i lenei vaitaimi. O le faavae lava a le Leipa o le fesoasoani lea mo le manuia o tagata lautele, mo le manuia o tagata faigaluega ma latou aiga. Auā afai e manuia le toatele o tagata e faapena foi ona manuia le atunuu atoa. Ina ua tulai mai le faigamalo muamua lava a le Leipa i le tausaga 1935 ma avea Michael Joseph Savage ma palemia, sa muamua lava faavae e lea faigamalo fuafuaga faataatia e avea ai le faamuamua i le sailiga manuia mo tagata lautele. O le faigamalo a Michael Joseph Savage na tulai mai le tausaga1935 ma ina ua ia maliu i le tausaga 1940 sa faauaau e Peter Fraser le tofi palemia seia oo lava i le tausaga 1949. I lalo o le faigamalo muamua lea a le Leipa e tele naua polokalame maumaututu na faavae lelei mo le manuia o tagata lautele ma o le tele o nei polokalame sa manuia ai le toatele o augatupulaga o Niu Sila seia oo mai lava i nei tausaga.
Na muamua lava faavae le polokalame o le soifua maloloina e mafai ai ona alu le tagata o loo gasegase e vaai se fomai e aunoa ma se tupe e totogi. O le polokalame lava lea seia oo mai lava i lenei vaitaimi o loo mafai ai ona agai tagata o loo maua i ma‘i o le tino e vaai e fomai i falemai e aunoa ma se tupe e totogi. O lona lua o polokalame na faavae e le faigamalo muamua lea a le Leipa o le polokalame o aoga – ina ia mafai ona aooga le fanau laiti e aunoa ma se tupe e totogi. O le faavae foi o lea polokalame na aooga ai le fanau matutua i aoga maualuga poo univesite e aunoa ma se tupe e totogi. O lona tolu o polokalame faavae a le faigamalo muamua a le Leipa a o palemia Michael Joseph Savage o le polokalame tau fale – o le maua lea o fale mo soo se tagata faigaluega e manaomia se fale i se tau taugofie.
Sa iai foi le polokalame susu povi mo tamaiti aoga – o le polokalame e maua ai fagu susu povi e feinu ai tamaiti aoga uma lava e aunoa ma se tupe e totogi.
Na faavae foi e le Leipa le polokalame o le maua o le penisione mo tagata matutua. Ina ua malolo le vaega a le Leipa i le faigapalota o le tausaga 1949 na tulai mai loa le vaega a le National e avea ma faigamalo a Niu Sila.
O le taimi o le faigamalo a le National na tulai ai se tetee i le va o le aufaigaluega i le uafu ma kamupani vaa, ae tu ai le faigamalo a le National e lagolago le uafu ma kamupani vaa, ma latou pasia ai ni tulafono e faasaga i le aufaigaluega. O lea vevesi o loo faamau i talafaasolopito a Niu Sila ua ta‘ua o le “1951 Waterfront Disputes”. O le finau a le aufaigaluega ina ia sii latou totogi ae teena e kamupani ma le faigamalo a le National. O le tausaga 1957 na tulai ai le faigamalo lona lua a le vaega a le Leipa i Niu Sila, ma avea ai Walter Nash ma palemia. O le alii faipule o Stuart Nash, lea o loo tauva mo le tofi faipule i Napier, e suli mai ia Walter Nash. O le faigamalo a Walter Nash sa taumafai e puipui le soifua maloloina o tagata mai aafiaga o le sikaleti ma le avamalosi, ma taumafai ai e faaopoopo lafoga i ia oloa, ae teena e le aufaipisinisi ma teena foi e tagata lautele lea taumafaiga, ma iu ai ona malolo i le isi faigapalota na sosoo ai. O faigamalo muamua ia a le vaega faaupufai a le Leipa i talafaasolopito a Niu Sila, ou te talitonu sa ia latou le tofa mamao auā le sailiga o se manuia mo tagata lautele o Niu Sila. Sa ave e ia tamā o Niu Sila le faamuamua mo le fesoasoani i tagata e vaivai le tamaoaiga. Sa latou galulue ina ia maua galuega, ma ia lelei totogi e maua e le aufaigaluega. Sa latou galulue a ma‘i se isi, ia faigofie ona maua le fesoasoani mai se fomai ma le falemai. Sa faafaigofie ona maua avanoa aoga mo le fanau. Sa finau mo le puipuiga o le soifua maloloina mai aafiaga o le tapaa ma le avamalosi.
Sa latou faia le mea sa‘o e ui e lei fiafia i ai le aufaipisinisi. E faapena le finau o loo finau ai nei le afioga ia Lilomaiava Phil Goff. O loo finau mo le manuia o tagata lautele. E manaomia tele la outou lagolago i ai mo le manuia o tagata e vaivai le tamaoaiga.
Faatagaina e Su‘a William Sio, Unit 19/93 Mangere Town Centre, Bader Drive, Mangere