Ia faaolaola pea gagana a le Pasefika

I se faaupuga faa-Peretania na faaauivi i ai se tasi o mataupu taua na talanoaina i le 2009 Diversity Forum, e faapea lona faaupuina ‘Use it or Lose it’.
Pe a tuu mai i la tatou gagana e tele ni faaupuga e fetaui i ai i lea foi ituaiga o faatulagaga tau gagana, e pei o lenei, ‘Uumau ne‘i Maumau’ pe, ‘Faaaogā ne‘i Lē Aogā’, pe ‘Faatino ne‘i toe Nimo’.
O nei faaupuga uma o loo taulai i le sini autu e pei ona faataua i se saunoaga a le Afioga ia Galumalemana Alfred Hunkin i lea fonotaga, e ao i tagata uma o le Pasefika ona uumau pe putiputi ia latou gagana.
O le Afioga Galumalemana, o loo galue o se tasi o faiaoga sinia (senior lecturer i le Iunivesite a Victoria i Niu Sila nei, ma o ia sa taitaifono i le fonotaga lea na talimalo ai le Matagaluega mo Mataupu tau Atumotu o le Pasefika, ma le Komisi Aoao a Niu Sila mo le UNESCO. O lea fonotaga sa usuia lava i Ueligitone i le vaiaso talu ai.
Saunoa Galumalemana, ‘afai e le finafinau tagata Pasefika e faaolaola a latou gagana i le taimi nei, e oo mai le taimi e iu ina mou atu e faavavau le toe faaaogaina o na gagana.
Toatele isi sui sa fai foi ni a latou saunoaga i lea fonotaga, ma taua ai le taumafai malosi o le Matagaluega e toe faaolaola pe faasaosao mai le faaaogaina o gagana a le Pasefika i totonu o Niu Sila.
Sa faasino atu le iloga o lea faafitauli i gagana a atumotu e pei o le Atu Kuki, Niue, ma Toelau, ona o motu nei ua sili atu ona toatele o latou tagata ua nonofo ma aumau i Niu Sila nei, nai le aofai o loo aumau pea i o latou motu.
Na toe taua ai le aoga o polokalame ia ua amata ona faagasolo i nisi o aoga i Niu Sila nei ua faaaoga lua ai le gagana faa-Peretania ma se tasi o gagana a le Pasefika e pei o le gagana Samoa i le aoaoina o mataupu i totonu o le potu aoga, ma o se faiga lelei tele e ao ona uunaia mo gagana uma a fanau o le Pasefika.
Sa taua foi e se tasi sui, le faia o ni taumafaiga ina ia toe tau faaola mai gagana a tagata moni Melanesia i Papua Niu Kini, le Atu Solomona ma Vanuatu. Sa faailoa e se tasi sui e tupuga mai le Atu Kuki, o lana auala e faaolaola ai le gagana a lona atunuu i fanau i totonu o Niu Sila nei, o le faaaoga o pese ma siva a lona atunuu, ma le leo malie o le pate, ina ia toe faaosofia ai fanau e faaaoga ma faataua lana gagana e mataulia ai lona tagatanuu o le Pasefika.