Faamalosia faaletulafono pulega a Alii ma Faipule

O pulega a Alii ma Faipule i nuu ma afioaga o le atunuu o le lima taumatau lea o le Malo e faalagolago i ai le nofo filemu o tagata, ma tausisia tulafono o loo faatonutonu ai pulega o le Malo ma le atunuu, faapea foi i pulega i totonu o nuu ma alalafaga.

E le tau fesiligia le tāua tele o lea pulega auā o matai ua ave i ai le faatuatuaga o tagata latou te faatonutonu ai ni faaletonu e aliali mai, ma maua ai foi le nofo fiafia o tagata.

O le tausaga e 1990 na pasia ai e le Palemene le Tulafono o Fono a Nuu le Village Fono Act ma o se tulafono ua mafai ona aloaia ai faaletulafono faaiuga a matai o se nuu.

Peitai talu mai lea taimi tusa ua silia ma le luasefulu tausaga ua iai suiga tetele ua molimauina i le faatinoga o aiaiga o lea tulafono ma faaiuga ua faia e alii ma faipule e aafia ai le va nonofo ma tagata o le nuu.

O le Pule Sili o le Matagaluega o Faamasinoga ma mataupu tau faamasinoga, le tofa Masinalupe Tusipa Masinalupe, o se tasi o le komiti a le Malo o loo feagai ma le iloiloina o tulafono le Law and Justice Reform, lea o loo galulue i se galuega o le fesiligia o lagona o le atunuu ona tuufaatasia lea ma tuuina atu i le Malo faatatau i le Tulafono o Fono a Nuu ua toe silasila nei i ai le Komisi mo le toe lauliliuina o tulafono pe ua tatau ona faia i ai ni teuteuga ina ia fetaui ma suiga ua iai le soifuaga o tagata i Samoa aemaise o pulega i totonu o nuu ma afioaga.

Ua aiaia i le tulafono malosiaga o alii ma faipule e oo i ai lo latou malosi e faatino ai ni faaiuga ma faasalaga.
Peitai na faaalia e Masinalupe Tusipa, e lē o matuā malosi pulega a matai i aiaiga o le tulafono o iai nei, ma ua manatu ai le latou komiti e tatau ona faia ni teuteuga peitai e ao ona fesiligia muamua le atunuu.

“O nuu ma itumalo ua mae‘a i Upolu e manino mai io latou lagona faaalia e tatau ona teuteu le tulafono ia ia saga faamalosia ai pulega a matai o nuu”.

O afioaga uma amata mai Faleula e oo i Vaimoso sa taualuga i ai faatalatalanoaga o le tulafono mo Upolu lea sa avea ai le hall a le ekalesia Faapotopotoga a le Atua i Vaitele-fou lea o loo galue ai le susuga i le faifeau o Tulua, sa faagasolo ai feiloaiga a le komiti ma le atunuu sa mafai ona auai i le Aso Tofi, 15 o Setema 2011.

O faafeagaiga o ekalesia eseese, o matai faletua ma tausi faapea tupulaga sa mafuta ai i le faatasiga.
O le tofa Ulu Vaomalo Ulu Kini se tasi o matai sa ia faaleo se lagona lagolago i le faamoemoe o le Malo ina ia toe teuteu le tulafono.

Peitai o se tasi o faafeagaiga le susuga Faapaia Tariu, sa ia lagolagoina le tatau ona malosi atu le pule a matai i aiaiga o le tulafono e ui o lana silasila i le tulaga ua iai nei i le mataupu o le saolotoga o lotu ma tapuaiga, e lē o mulimulita’i i aiaiga o le Faavae lea o loo faapea mai o Samoa e faavae i tu ma aganuu ma a‘oa‘oga faakerisiano.

O le lagona o le faafeagaiga ua tatau ona teuteu le faavae e taofia ai le toe ofi mai o nisi tapuaiga fou. O le afioga i le Loia Sili a le Malo, Tuatagaloa Ming Leung Wai na saunia se folasaga na faapupula atili ai le autū o le savalia o nuu ma afioaga mo ni finagalo faaalia.

O le folasaga lea a le Loia Sili na ia faamanino ai, “E mafai e le Malo o Samoa ona faia ni tulafono e taofiofi ma faatonutonu tatau ai le saolotoga o tapuaiga mo le saogalemu o le atunuu poo le nofo filemu o tagata uma”.

Na faailoa ai foi e le Loia Sili le galuega sa feagai ma se Komisi suesue na tofia i le tausaga e 2010 sa autū i le vaega 11 o le Faavae (constitution) e uiga i le saolotoga o lotu ma tapuaiga.

O le fautuaga a lea komisi ua tuuina atu i le Malo ia aua le suia le fuaiupu 11 lea o le faavae ma ia faatumau pea le saolotoga o tapuaiga.

O se tasi o fautuaga a le komisi ia tapena ma tusia e le malo ni tulafono i lalo o le fuaiupu 11 (2) e amanaia ai ma lima taitaiina ai le galuega ma tiute o alii ma faipule o loo faatinoina nei, pe a fia faatu se lotu fou i se nuu mavae.

Ia tapena ma tusia e le Malo ni faiga faavae ma taiala e pei ona faatagaina i lalo o le Tulafono o Fono a Nuu 1990 e lima taitaiina ai alii ma faipule ina ia latou amanaia uma tulaga tatau ma talafeagai ia latou faaiuga fai e aunoa ma se faaituau”.

O le vaiaso fou o le a mālōlō le galuega a le komiti, ae o le aso 26 o Setema e amata ai ona feiloai ma nuu ma afioaga i Puleono i Salafai.