E tāua le Feagaiga Faaleuo (Treaty of Friendship) i le va o Niu Sila ma Samoa pe leai?

Ua iai nisi o tamalii o le tatou atunuu ua fesiligia a‘u poo le a le taua o le Feagaiga Faaleuo (Treaty of Friendship) i le va o le Malo a Niu Sila ma Samoa. Pe taua lea feagaiga pe leai?

Ou te manatu e le taua so‘u lagona, aemaise ona o a‘u o le faipule Niu Sila, ae ou te talitonu e pito i sili ona taua le saili poo fea o iai le tofa loloto ma le utaga mamao a le tatou lava Atunuu – pe taua le Feagaiga Faaleuo (Treaty of Friendship) i le va o Samoa ma Niu Sila, pe leai?

Ou te manatu o se tasi lenei o mataupu e ao ona saili i ai se finagalo a le Malo Samoa, aemaise foi ona tagata – le paia i tupu ma e‘e o Samoa, o loo afifio i Samoa lava, faapea foi Aotearoa i Niu Sila.

Atonu e taua le faatalanoaga o lenei mataupu ma saili pe maua se tasi o finagalo a le tatou Atunuu a o lumanai le toe faamanatuina o le atoaga o le 50 tausaga talu ona tutoatasi Samoa. Aemaise foi o loo lumanai le faamanatuina o le 50 tausaga talu ona osi le feagaiga faaleuo ma Niu Sila.

O fea lava e agai i ai le tofa o aiga ma le faautautaga foi a faleupolu o tofiga, aemaise foi se finagalo o susuga i faafeagaiga, i lenei lava mataupu.

Ou te manatu o loo tele le avanoa e saili ai se auala e soalaupule ai se finagalo autasi a le tatou Atunuu ma le malo a Niu Sila.

E le gata i lea e ao foi ona soalaupule se finagalo foi o loo taofi i ai tupu ma tamalii o loo afifio i Niu Sila ma le tatou faigamalo i Samoa. Aua o ia feagaiga o feagaiga faalemalo – i le va o le Malo Niu Sila ma le Malo a Samoa.

Silasila foi, o le aso 29 o Aukuso 914 na amata mai ai le pulea o Samoa e Niu Sila. O le amataga o le taua muamua o le lalolagi na muamua lava taunuu se vaegatau a Niu Sila i laufanua o Samoa i lea aso ma latou tutulieseina ai loa Siamani sa iai, ma sisi loa le fu‘a a Niu Sila i laueleele o Samoa.

E le faapea na fesiligia se finagalo o Tumua ma Pule e Niu Sila, ma ua pulea faamalosia ai loa e Niu Sila Samoa.

E tusa e 48 tausaga o pulea faakolone e Niu Sila Samoa ma faatoa maua le tutoatasi o Samoa i le aso 1 o Ianuari 1962. O maliliega lava o le faigamalo a Samoa ma Niu Sila na mafua ai ona faavae le Feagaiga Faaleuo (Treaty of Friendship) lea na sainia i le aso 1 o Aukuso 1962 e le Afioga Fiame Mataafa Fauimuina, le Palemia o Samoa, ma le alii o J.B.Wright, le Hai Komesina o Niu Sila.

Ua faavae lea feagaiga i le manatu ua mautu ma lelei le faigauo a le faigamalo a Niu Sila ma le faigamalo a Samoa. O lea feagaiga ua malilie ai o le a fesoasoani Niu Sila i mea e talosagaina ai le faigamalo a Samoa, ma o le a tumau pea lea feagaiga seia vagana ua tusi mai le isi faigamalo i le isi faigamalo e faamuta loa lea feagaiga.

Na saunoa le alii palemia o Niu Sila o Keith Holyoake i lena vaitaimi faapea o lea feagaiga faaleuo ua pine ai le umi o iai fesootaiga a le malo Niu Sila ma tagata Samoa.

O le tausaga 1982 na toe teuteuina ai lea feagaiga faaleuo ina ua sainia e Jim McClay, le Minisita o Tulafono a le Malo a le National i Niu Sila ma le afioga ia Tofilau Eti Alesana, le Sui-Palemia o Samoa se maliliega fou e toe faaofi ai se tulafono i Niu Sila “The Citizenship (Western Samoa) Act 1982”, ina ia taofi ai le sitiseni o tagata Samoa na fananau i Samoa i le vaitaimi o loo pulea faakolone Samoa e Niu Sila.

Na mafua le teuteuga o le feagaiga faaleuo ona ua manumalo le faamasinoga a le tina ia Falemai Lesa mai le Faamasinoga Maualuga o Peretania (Privy Council) ma maua ai lona sitiseni Niu Sila aua o ia na fanau i le tausaga 1946 a o pulea faakolone Samoa e Niu Sila.

Peitai ane ua soloia lea faaiuga, ma teuteu ai le Feagaiga Faaleuo a Niu Sila ma Samoa i le sainigalima a le Malo Niu Sila ma le Malo Samoa i le aso 21 o Aukuso 1982, ma faamamaluina loa lea teuteuga i le aso 13 o Setema 1982.

Pau le faamanuiaga na maua mai i lea teuteuga o le Feagaiga Faaleuo o tagata sitiseni Samoa uma o loo i Niu Sila ae e lei oo i le aso 14 o Setema 1982 e mafai ona nofomau, ma e mafai foi ona sitiseni Niu Sila pe a latou talosagaina.

Na o Samoa lava sa i Niu Sila i lea vaitaimi sa faamanuiaina, e lei maua lea faamanuiaga e latou o loo i Samoa e ui e toatele nisi na soifua mai i le vaitaimi o pulea faakolone Samoa e Niu Sila.

O lea la o le a atoa le 50 tausaga o lenei feagaiga faaleuo i le aso 1 o Aukuso 2012, ma ou te talitonu ua alagatatau le fesili ua tuuina mai ia te au, pe tāua ea le Feagaiga Faaleuo a Niu Sila ma Samoa, pe leai?

O tama o Samoa ua fesiligia lea mataupu, ua manatu alofa i le toatele o Samoa o loo feagai ma le tele o faafitauli i taimi e fia malaga mai ai i Niu Sila. Ua fesili foi latou poo le a se taui ua maua e tagata Samoa talu mai faiga saua sa faia e faigamalo a Niu Sila i tagata Samoa, i taimi sa pulea faakolone ai Samoa e Niu Sila?

E ui ua mae‘a ona faatoese le Malo Niu Sila i le tele o latou sese sa fai i tagata Samoa, ae ua fesili nei tama, o le a ea se mea ua maua e Samoa e taui ai le tele o sese na faia e Niu Sila?

Ou te talitonu o le tali o nei fesili e maua mai i le tatou lava Atunuu faapea ma se finagalo a le Malo Samoa.