Na lipotia mai i tala ma faasalalauga mai Samoa e faapea e silia ma le 18,000 tagata Samoa ua latou talosagaina mo se avanoa e malaga mai ai i Niu Sila i lalo o tuutuuga o le Kuota Samoa lea e maua ai le avanoa mo le 1,100 tagata e saili mai ai ni galuega ma le nofomau i Niu Sila.
Ona fesiligia lea o a‘u i so‘u manatu i le toatele o tagata Samoa o loo fia saili avanoa mai mo Niu Sila, ona ou tali lea i fesili sa fesiligia ai a‘u e tusitala e faapea.
E lē o toe tutusa le tamaoaiga o loo iai Niu Sila i nei aso e pei o le tulaga maualuga sa iai le tamaoaiga i le tele o tausaga ua tea i le taimi muamua faatoa taunuu mai ai le toatele o tatou tagata.
Sa tele galuega sa maua i le vaitaimi o le 1960-1970, ma o ia foi galuega sa o tutusa ma le malosi, agavaa ma le tomai o latou sa muamua taunuu mai i Niu Sila i lena foi vaitaimi. Sa lelei le tamaoaiga sa agavaa uma i ai le toatele o tatou aiga i lena foi vaitaimi.
Afai e uma mai se tasi galuega, e toe maua lava le isi galuega i le aso lava lea – sa tele naua galuega sa iai. E le gata i lea sa lelei foi totogi sa maua e le aufaigaluega, sa mafai e le tagata faigaluega e toatasi ona tausi lelei lona aiga i lona totogi, ae nofo le tina i le fale e nafa ma tamaiti.
O aso nei ua toatele tagata Niu Sila ua lē o toe faigaluega, ua leai ni galuega. O loo tumau i le silia ma le 6 pasene le aofai o le aufaigaluega i Niu Sila e lē o faigaluega. E le gata i lea e aupito i sili lava ona maualuga le fuainumera o tagata Pasefika i Niu Sila e lē o faigaluega.
Ua oo i le 16 pasene le maualuga i faamaumauga o le Ofisa o Fuainumera mo le masina o Tesema 2012, ae aupito i sili lava le maualuga o tupulaga talavou a le Pasefika i le va o le 15-19 tausaga le matutua e lē o faigaluega ma e 43 pasene o loo iai i lea tulaga faaletonu i Niu Sila.
O le isi foi itu e ao ona mataitu e i latou o loo fia malaga mai i Niu Sila, o lea ua faataoto i fuafuaga faataatia a le Malo e tumau pea le aofai o latou e leai ni galuega (unemployed) i le 5 pasene mo le isi 5 tausaga o lumanai.
O lona uiga afai e tumau pea lea fuainumera o tagata Niu Sila e leai ni galuega, e maualuga foi lava le fuainumera o tagata Pasefika e leai ni galuega, ma e toatele lava tagata Samoa i le aotelega lea o tagata Pasefika.
E lē agavaa foi i latou faatoa taunuu mai i Niu Sila mo se fesoasoani a le Malo, i soo se mea. Ua lē agavaa foi le toatele o tagata Niu Sila lava ia mo ia foi fesoasoani.
O le mafuaaga lea sa ou fautuaina ai le mamalu o le tatou Atunuu o loo fia malaga mai e nofomau i Niu Sila mai Samoa, ina ia saili muamua se tomai faapitoa poo ni faailoga maualuga faatoa tapega ai latou fuafuaga mo Niu Sila.
I la‘u lava vaai i Niu Sila, afai e leai sou faailoga maualuga mai le iunivesite, poo se tomai faapitoa o se agavaa i se matata o loo manaomia i Niu Sila, e faigata ona maua sau galuega i Niu Sila.
Afai foi e maua sau galuega i Niu Sila e aunoa ma sou faailoga maualuga poo se tomai faapitoa i se matata tāua, atonu e maua se galuega a o galuega e tigaina toe maualalo le totogi.
E tatau lava ona e fesili pe ua e fiafia e talia se galuega e usu i le taeaopo, a o pogisa ma malulu, e te faigaluega i se galuega e tu mai lava mo le 8 itula i le aso, 6 aso i le vaiaso, i se totogi maualalo o le $13.75 i le itula?
Atonu foi e faapea tagata Samoa, matuā telē ma lava ma totoe lena totogi o le $13.75 i le itula. O le totogi aupito i maualalo lea faatapulaa faaletulafono (minimum wage) o loo totogi ai le aufaigaluega i Niu Sila.
Ae ou te manatu mo Niu Sila lava latou e lē talafeagai lea totogi mo le tausiga o se aiga, aemaise pe a faatusatusa o le totogi lea e maua ai le $550 i le vaiaso ae lei toesea lafoga masani a le Malo.
Afai e toesea ma le totogi o le fale $300 i le vaiaso, o le penisini o le taavale poo pasese e feoai ai e $50 i le vaiaso, ma le pili masani o le eletise, o le vaega o loo totoe o lou totogi e lē mafai ona tausi ai se aiga, aemaise pe afai e iai ni tamaiti aoga.
O loo silafia e le toatele o aiga o loo i Niu Sila i le taimi nei le faigata o loo iai le tamaoaiga o Niu Sila i lalo o le faigamalo a le National. O se lipoti a le Salvation Army sa faalauiloa i le masina ua tuanai, na manino ai le tulaga faaletonu o loo iai tagata Pasefika i Niu Sila, aemaise i mea tau totogi a le aufaigaluega.
Fai mai lea lipoti e na o le $2 i le vaiaso ua siitia ai totogi a tagata Pasefika mai le tausaga 2007 – 2012; a o le aufaigaluega Niu Sila atoa e $54 le siitaga o latou totogi i le piliota lava lea e tasi, pe a tuufaatasia totogi maua a le aufaigaluega mo vaiaso taitasi i le lima tausaga lea ua tuanai.
O le faamoemoe mai foi o tatou aiga i Samoa e faapea e o mai e nonofo ma aiga i Niu Sila, ia e puupuu lava se taimi o maua le fealofani.
E umi loa foi ona nonofo faatasi, ma tele le ai, tele le faaalu o le moli, ae leai se isi e faigaluega ma fesoasoani i le totogiina o pili masani i Niu Sila e vave lava ona masae le laufai ma le aiga.
Ona te‘i lava lea ua lē toe faia ni meaai, ae fesili atu ua fai mai o la e o i le feau, ae mulimuli ane ua o aai i le faleaiga, ae tia‘i ai outou e nofonofo i le pogisa.
