“Poo le ā lava le tulaga sa iai, o lau afioga o le faauluuluga o le Matagaluega”…Taitaifono Komisi Suesue
E lei talia e le Komesina o leoleo le afioga Lilomaiava Fou Taioalo le faamavae ma lona tofiga ina ua tuu i ai filifiliga e lua e le Komisi suesue, o le faamavae poo le sauni e tali i mataupu o le a fesiligia ai.
O le Komesina lagolago le afioga Salā Seaga Uili Lafaele na filifili e faamavae lea ua talia nei ma ua lē toe avea ma leoleo. O tali a le Komesina i mataupu autu sa fesiligia ai, ma manaomia ai sana faamatalaga, o le aotelega lava ua ia ioe i le iai o lape ma faaletonu i le faatinoga o tiute o nisi o leoleo. O lona talia o le faatamala o leoleo o lona ioeina foi lea o faaletonu sa tulai mai.
O le maliu i le falepuipui i Tafaigata o se alii mai Niu Sila e aafia i le gasegase o le mafaufau o Hans Dalton; o le faafaigaluega o se tamaitai na talia i le filifiliga e galue ai o se leoleo o le falepuipui ae na o le ‘afa aso na galue ai i Tafaigata, ae toe momoli ifo faigaluega i le ofisa autu o leoleo i Apia lea na siitia lona tulaga mai le leoleo i le leoleo satini sinia e aunoa ma le faia o sana suega faaleoleo e pasi ai i mataupu e agavaa ai ona oo i lea tulaga maualuga; le eseese o le faiga o pagota; leiloloa o meatotino a le alii Nigeria William Okoro, ma le lokaina faasolitulafono, faapea le faaoolima o ni leoleo i le alii ma saisai lona gutu ma ona lima ina ua ave i le malaevaalele i le sauni e malaga ese ma Samoa.
Sa ioeina foi e le Komesina le tuai ona suesueina e le vaega faapitoa mo suesuega o mataupu e tuua‘ia ai le galuega a leoleo ona o aafiaga o leoleo i nisi o mataupu, ma o se itu maaleale tele lea e mafua ai ona tuai.
O le komisi suesue na toe faatonuina e le kapeneta e sailiili atili i lalo o aiaiga o le tulafono faaleoleo pe na aafia tiute faaleoleo o le Komesina i ia faaletonu, ae pe iai foi ni itu e iloa ai ua lē toe iai se faatuatuaga o tagata lautele; o loo silasila nei ma iloiloa tali tuu fofoga ma tali tusitusia a le Komesina ona aumai lea o se latou faaiuga i ni fautuaga e tuuina atu i le kapeneta.
Maliu Hans Dalton – leai se faaiuga i le Pule o le falepuipui
O le tasi lea o mataupu ogaoga na tuliloa ai e le komisi suesue se faamatalaga a le Komesina. Na tuliloa Lilomaiava pe aisea na lē faia ai sana faaiuga i le Pule o le falepuipui, pe faasala pe faamalolo.
O lana faamatalaga na tali atu ai, e lē mafai ona ia faia se faaiuga ona e leai ni mau na tuuina atu e mafai ai ona taunuu i se iuga faapea. Peitai sa ia faailoa i le komisi, o leoleo na tiute lea na suesueina i latou e toafā sa latou tautino lo latou sese i le iai o se faaletonu i le faatinoga o lo latou tiute na mafua ai ona tupu le faalavelave ma maliu ai le alii Niu Sila o Hans Dalton.
Peitai na faamatala le komesina, na tumau lava le ioe a le isi toalua ina ua faia le faamasinoga faaleoleo poo le police tribunal ma faamuta ai le la tautua. Peitai o le isi toalua na toe suia le la ioe i le tetee i moliaga ma e oo mai i le taimi nei e lē o iai se silafia o le komesina poo fea ua oo i ai le mataupu ona sa faamalolo lē tumau e lei maua se iuga o isi leoleo e toalua na tetee.
O le alii Nigeria o William Okoro na tautino le Komesina na faaletonu foi le tiute o leoleo na nafa ma le mataupu i lea tagata mai fafo, ae o le faaletonu lea ma le maliu o Dalton na ia faia ai loa ni faiga faavae poo policies ina ia faatino ai le galuega a leoleo ina ia lē toe tulai mai ni faaletonu.
Peitai na ioe le Komesina e leai ma ni faiga faavae, ni taiala ma ni tulafono faatonutonu na faia mo le pulea lelei o le falepuipui ma le faia o galuega a leoleo. O le 25 o faiga na ia faatuina na momoli ai le faafetai a le komisi i le alii Komesina, peitai na faamanatu e le komisi i le afioga Lilomaiava, sa tatau ona iai ma ni tulafono faatonutonu e mafai ai ona faamalosia faiga faavae peitai e leai se mea e tasi.
O le tasi o mataupu sa faailoa e le komisi i le Komesina o se pagota o lona suafa o Semi Samau sa molimau nisi o pagota e ese le fale na nofo ai ma tuli lona faasalaga, ae lē nofo i se sela o le toese o loo nonofo uma ai isi pagota.
Na faamaonia e le komesina i luma o le komisi o lea pagota na faia lana faaiuga e nofo i se fale sa faamautu ai leoleo o le falepuipui ona o ona aafiaga i le gasegase o le fatu.
O lipoti mai fomai na mafua ai. Peitai o le saunoaga a le taitaifono o le komisi le afioga Maiava Iulai Toma, o le faila o faamaumauga e faatatau i lea alii pagota sa silasila i ai le komisi.
O faamaumauga o loo iai mai fomai na saunoa le taitaifono o le komisi, e matua vala i sini se tulaga e tatau ai ona nofo ese i se isi fale e ese mai le falepuipui ona e leai ma se auga ogaoga o lona gasegase o le fatu e tatau ai ona faia sea tulaga. Na faailoa e le komesina o loo nonofo ai ma nisi pagota se toalua e vaaia le tulaga o le suavai o le falepuipui.
O lana faamatalaga na mafua ona nonofo ai ma ia pagota e toalua ona a loka i sela o loo iai pagota e faigata tele i leoleo i le taimi o le po ona tatala mai e vaaia le suavai pe a faaletonu i lea taimi, ona o se isi lea mafuaaga o le mafai ona sosola ai ma pagota o loo nonofo i le sela.
O le Aso Faraile o le vaiaso nei e faia ai folasaga faaiu a loia o le komisi suesue ona tapena ai lea o le lipoti mo le tuuina atu i le kapeneta poo le ogatotonu o le masina o le masina fou o Aukuso.