Ole feiloaiga ale afioga ile Palemia o Samoa, Susuga Tuilaepa Sailele Malielegaoi ma le vaega o tusitala i Niu Sila ile Aso Lua 14 Novema, na ia faamanino ai le mataupu ole leai ose tupe mo tapenaga ale Manu Samoa.
Na ta’ua i lana saunoga, “Tele faasalalauga ile tulaga tau tupe ale Iuni lakapi a Samoa, ose mataupu oloo avea pea ma faafitauli i atunuu laiti e pei o Samoa, pe a tapena lana ‘au ole Manu Samoa e malaga i taaloga faavaomalo ua uma ona faatulaga mai ele faalapotopotoga o Lakapi ole Lalolagi.”
“Ole faafitauli oloo iai nei, ua toatele atu sui ole komiti faafoe o Lakapi ale lalolagi mai Iuni lakapi ile atu Europa (Northen Hemisphere) nai lo sui mai Iuni lakapi ile faaitu lenei ole lalolagi (Southern Hemisphere), e finauina mataupu e tulaga tutusa ai faamanuiaga e maua e Iuni lakapi i malaga taamilo a ‘au ole Pasefika, e pei o Tonga, Fiti ma Samoa.”
“Oloo iai foi le vaai maualuga mai o ‘au oloo pito i luga o ‘au Lakapi ale lalolagi (Tier 1) e tatau ona ausia se tulaga maualuga ole faatinoga ele Manu Samoa o nei taaloga faavaomalo.”
“Ole taimi nei oloo alu le malaga taamilo ale Manu Samoa Northern Hemisphere ose itu e tāua tele ai le tulaga tau seleni. E ui ina taugata le faatinoga ma le auina atu ole Manu Samoa i lea malaga taamilo, peitai e tatau ona finau pea ia ausia le faatulagana ua aumai ele faalapotopotoga ole lalolagi”.
“Ole lē fetaui o taiala tuai oloo faaaogāina e faatautaia ai malaga taamilo a ‘au a atunuu, le faafitauli tele oloo tulai mai i tapenaga ale Iuni Lakapi a Samoa.”
“Ise faataitaiga ole lē talafeagai o tulafono oloo iai nei, afai e malaga atu i Samoa se ‘au mai le la itu ole lalolagi e pei o Sikotilani, o tupe uma e aoina ile malae taalo, e tuu uma ma le ‘au ale Manu Samoa, pe tusa ma le 20,000 afe tala Samoa, e faatusatusa ile taaloga na se’i mavae atu nei i Sikotilani, e 67,000 afe tagata e ofi ile malae. Ole tupe e mafai ona aoina ile faitotoa, e tilotilo ile $20,000,000 miliona pauni, o lea tupe e ave uma e Sikotilani ma lana Iuni Lakapi e tusa ai ma taiala tuai oloo faaaogāina.
E tatau ona iai se vaega tupe o lea seleni e aoina i faitotoa e maua e ‘au oloo masii atu mo le taaloga, aemaise ‘au a atunuu laiti e pei o Samoa e lē o fetaui le tupe maua”.
“Ole lakapi ose taaloga ua lauiloa i la itu ole Lalolagi, ole ala foi lea ua o latou faatulagaina ai taaloga ma le Manu Samoa, ma ose itu oloo fai ma avega mamafa ile Iuni Lakapi laititi a Samoa pe a faatusatusa i Iuni lakapi tetele ale lalolagi.”
“E tatau ona toe fetuunai taiala e faatautaia ai taaloga i lea itu ole lalolagi ina ia mafai ona maua se tupe mai ia taaloga mo le ‘au oloo masii atu.
A maua se vaega e 50%, pe maua foi le 40% o lea tupe e aoina ile faitotoa o taaloga, ole a foia ai le faafitauli ole Iuni Lakapi a Samoa ise taimi vave, ma lava lea ma totoe e faaauau ai fuafuaga ale Iuni ile isi tolu tausaga o lumanai.”
“I tapenaga ale ‘au, e iai taimi e tuai ona maua mai ai se fesoasoani mai le faalapotopotoga lakapi ole lalolagi poo kamupani lagolago foi e ala i tusi aisi i kamupani oloo ile atunuu, ona aapa lea ile faletupe e nono mai se tupe e faatino ai se manaoga, ae ile taimi e maua ai se fesoasoani mulimuli ane ua alu i luga le tului ole nonoga tupe”.
E le taugofie le auai i taamilosaga
E tusa ma le saunoaga ale afioga ile Palemia, e lē na’o le Iuni lakapi a Samoa se Iuni mai le Pasefika o aafia ile faafitauli ole tau faasoasoa ole paketi, ona sa iai se tasi o talosaga na tuuina atu ele faalapotopotoga ale lakapi ole lalolagi i ‘au ale Pasefika e tau foia ai lea faafitauli ole faasoasoa o tupe mo tapenaga. O lea talosaga, ole faia lea ose ‘au tuufaatasi ale Pasefika e tuufaatasi ai Tonga, Fiti ma Samoa e tausinio i taaloga faavaomalo.
Na ta’ua ele susuga Tuilaepa, “Ole talosaga lea sa teena e Fiti, ma ose itu foi oute matuā lagolagoina, ona e lē mafai ona faia ele Olopeleki a Niu Sila ma le Wallabies a Ausetalia lea tulaga ile lumanai, ole tuufaatasi ose la ‘au e tasi mai atunuu e lua, ae faaigoa ole All White.”
Ole tulaga tau tupe lava e faamoemoe iai nei mea uma ina ia lelei le tapenaina o ‘au ma totogi o tama taalo.
“A outou silasila ile aulakapi a Tonga ile taitoafitu, ua tele tausaga e lē tausinio i taamilosaga ole IRB ona ole taugata ona faatupe o ia taamilosaga, ae sa ave le latou faamuamua ile latou taitoa sefululima, o lona mafuaaga ole lē gafatia ona faatupe ia taamilosaga i pasese, o mea nonofo ai ma alauni ise tausaga atoa”.
Ole Manu Samoa sa iai ile tulaga ole lē gafatia ole taugata ole faatupeina o ia taamilosaga i tausaga ua mavae. Na ta’ua e Tuilaepa, “Ile tausaga e 2003 sa faapea ona pulea ai le Manu Samoa e nisi o alii fai pisinisi e tele tupe i Niu Sila, ae sa faamalumalu pea iai le Iuni Lakapi a Samoa, peitai sa iai le fuafuaga ale faalapotopotoga ole lakapi ale lalolagi e taofia loa le ‘au taitoafitu ale Manu Samoa mai le auai i taamilosaga ale lalolagi, ona ole tulaga ua pulea e tagata maumea.
Olea fuafuaga na tapena e faalauiloa i Melepone ile tausaga 2003. O a’u na avea ma taitaifono i lea vaitaimi, o lea na ou oso faasalavei ai loa i lea mataupu, semanu e muta ile tausaga e 2003 le auai ole Manu Samoa ile taamilosaga taitoafitu.”
Paketi 2017 mo le Iuni Lakapi a Samoa
“E $11 miliona tala Samoa le paketi ole Iuni Lakapi a Samoa i lenei tausaga. Ole $4.2 miliona tala Samoa na faatupeina mai ele Iuni lakapi ale lalolagi le IRB, ole 6 miliona sa faalagolago i kamupani tetele e lua oloo ile atunuu faapea le malo, ae ole isi vaega sa nonō mai le faletupe.”
“Ole uiga tonu lea o lo’u manatu sa faasalalauina ua gau le Iuni lakapi a Samoa, ole vaega tupe oloo nonō mai faletupe, e tatau ona iai pea se tupe tului pe a tapa mai peimeni.”
Ole uiga tonu lea ole finauga ale afioga ile Palemia e sui taiala ma tulafono tuai ale faalapotopotoga o lakapi ile lalolagi ile taimi nei, ina ia maua se seleni mai tupe oloo aoina ile faitotoa, pe sii foi le fesoasoani mai le faalapotopotoga lakapi ale lalolagi.”
“Ole sailiga seleni sa faia i Samoa ile lua vaiaso talu ai, na maua ai le $400 afe tala Samoa, sa fesoasoani mai ai foi se ulugalii papalagi mai Egelani na la maua faasalalauga o lea sailiga seleni, faatasi ai ma nisi o kamupani tetele oloo ile atunuu.”
“Ile fa tausaga talu ai e ta’i $1.5 agai le $1.6 miliona tala Samoa e nonō mai ile faletupe e fesoasoani ile faaatoaga o paketi ale Iuni lakapi.
“I totonu o lea $11 miliona tala Samoa, oloo aofia ai tapenaga uma lava ale Iuni lakapi, faatasi ai ma malaga ale Manu Samoa ma mataupu uma tau i tama taalo.”
“Oute faafetai ile Iuni lakapi ale lalolagi mo le fesoasoani, ae a tau faatele ifo ua lelei, ae pito i sili pe afai ae tele atu, ole a mafai ai ona faafaigofie fuafuaga ale Iuni lakapi a Samoa.”
“Ole tasi itu oloo o’u faamoemoe iai ile lumanai, ia lata mai se taimi ole a mafai ai ona tatala le tasi o taiala oloo saisaia ai le saolotoga o tama taaalo mai a latou konekarate, e taaalo ai mo latou atunuu, e pei ona faatautaia ele faalapotopotoga ole lakapi liki ole lalolagi.”
