FAATALANOAGA – Afioga Salausa Dr John Ah Ching

Ole tofi ole itumalo o lenei vaiaso na faatalanoa ai le Afioga Salausa Dr John Ah Ching mai le itumalo Faleata Sasae, ole paeaiga muamua lenei a Salausa i totonu ole Palemene. E tele lava nisi vaega tāua na talanoa mai ai Salausa, aemaise lava ile auaunaga ale Matagaluega ole Soifua Maloloina, lea foi e avea ai ma Minisita Lagolago.

Fesili – Ole ā se mafuaaga na ala ai ona e alu i lenei tofiga ole faipule; o fea na amata mai ai ona fatufatu lou mafaufau ete alu ile tofi?

Tali – Ia ole mea moni lava e lei iai so’u manatu oute alu faa faipule, sa ou mafaufau iai i aso la, ae e lei iai so’u manatu oute alu iai, e lua lava vaega sa ou fefe ai, oute fefe ile taugata toe fefe ile polokiki. E oo a ile aso na fai ai le fono ale matou nuu e lei seki a lo’u mafaufau pe oute alu pe leai, auā e fai le fono ale matou nuu i Lepea, ae o a’u lea ei Ausetalia. Na vili atu lava le isi matai ole matou nuu ma ta’u atu le fono lea e sue ai se tagata e alu ile palota, ae ou fai atu iai oute lē o fia alu, a e fia alu ona e alu lea ae o a’u oute lē o fia alu ile tofi. Ae ina ua ou taunuu mai, ae savalivali mai le matai lea ma le poloai ale nuu, pe mafai ona ou alu atu ile fono ile Aso Lua auā ole fono masani lea ale matou nuu, ae ole fono lea na fai ile Aso Toonai e filifilia ai se isi e alu ile palota, peitai, o lea ua tolopo le mataupu lea e fai ile fono masani ale nuu ile Aso Lua. Na ou alu lea ile fono ae ole mea moni lava e lē o iai lava so’u mafaufau oute fia alu ile palota, ae ina ua ou toe mafaufau ane, pei a se faaaloalo ea ale matou nuu ia te au, ona o lea na toe tolo le fono, o lona uiga e na’o a’u lava le tagata e toatasi lea ua mafua ai ona toe tolo le fono, ia ose amanaia tele lea mo a’u. Na ave la’u faafetai ile matou nuu e tusa ai ma le amanaia o a’u, ma la’u tala na fai iai, oute ofo atu a’u e fai ma sui ole nuu ile palota, ae afai e iai se isi e finagalo le nuu e ave iai le lagolago, e faigofie lava ona toe faaui i tua lo’u igoa, ae mulimuli ane talanoa mai isi matai, o latou foi e fia o ile palota, ia ona taatia a lea faapea. Na iai se manatu ia te au oute faamaamulu ona oute lē manao e fai se finauga ile tofi, ae na iai isi matai na talanoa mai e aua ne’i faauiina i tua lo’u igoa.

Fesili – Na iai sou mafaufai ile taimi na faia ai le faigapalota, e mautinoa lava ete pale mai ile faigapalota?

Tali – E leai se mautinoa, auā ole mea e masani ai le palota ale matou itumalo, e manumalo lava Vaimoso auā e toatele. Na ma talanoa foi ma le matou aiga, o la’u tala na fai iai, tatou tatalo pea ile Alii, afai ua tuu atu lo’u tagata e fai ai le taulaga ale nuu, e faitalia lava le Alii, ae afai foi e lē manuia, e leai a se mea e afaina ai fua ma faamanu’alia ai foi se mafaufau.

Fesili – Sa e ta’ua ile amataga sa e popole ete alu i faiga faapolokiki ona ole taugata, aemaise a lou fefe ile polokiki. Ole ā la se lagona ina ua e tofu ai i totonu?

Tali – E sa’o, ae ole mea lea sa ou fefe iai, ua lē toe iai i totonu ole Palemene, o lea ua leai se itu agai, ae ua tasi lava le itu, ma ua matuā manaia lava, ua leai a se vevesi. Ole isi itu, ole seleni, ua fetaui lo’u alu atu ma le faamamalu ole tulafono e lē toe faatagaina ai ni faatosina, ia ole vaega lena ua ‘alo iai ile taimi o Palota. O vaega la na ou faia ile taimi ole palota, ole lomia lea o faamatalaga ma tufa i tagata, auā ua omai la’u komiti ma fai mai, o lea e fia feiloai tagata ia te au, ole mea la na fai, ole pue o lo’u ata ma lolomi ai ma faamalataga ae tufa i tagata.

Fesili – O ā ni atina’e ete manatu e tatau ona faaleleia i lou itumalo ile paeaiga lenei?

Tali – Pei a na ou fai atu muamua, masalo ua 20 tausaga e lei toe manumalo a se Lepea ise sui o Vaimoso. O lea la ua ou manatu ai, e amata atu ia i Lepea atina’e o lo’u itumalo. Lea la ua faaleleia ai le auala lea e alu i tai i Lepea, autafa ane ole auala laupapa, ua uma foi ona fai le vaitaele lea i Seesee ile vaega tonu lea e iai le tanevai fou. Ua uma foi le asiasiga ale malo o Saina ile faleaoga ale Primary School i Vaitoloa. O lea foi e faatali le matou talosaga na tusi ai ile Matagaluega o Galuega ile auala o Vaimoso ile vilimaa mo le tausaga lenei 2018. Ole tausaga 2019, ole auala lea e galulue ai Vaimoso ma Lepea i uta i Lalonea faatasi ai ma le auala lea e i autafa ole mauga o Folau lea ua taatia mo le tausaga e 2020.

Fesili – Ole ā se manaoga numera tasi o lou itumalo o iai nei?

Tali – E lei faia se survey ile taimi lenei, ae ose tasi o vaega na ta’ua i la’u tapenaga ole palota, ole faatutū lea o ni post ole falema’i i totonu o Itumalo, ina ia agai iai le itumalo mo le fesoasoani muamua, e pei ole manaomia ole vaitale, manava tiga, fualaau tui, e nini ai po’u, auā ole tumutumu lea e iai le falema’i tele i Motootua e matuā matautia lava. Oute alu atu i totonu ua taatia le polokalame ale WHO e tauala atu ile soifua maloloina e faaigoaina ole PEN, lea e agai ai i nuu ma afioaga i tua e screen fua ai tagata i soo se gasegase. Na ou talosaga lea ile WHO pe mafai ona aumai i lo matou itumalo, ae tali mai ole Polokalame e faapitoa lava mo Rural Villages. Na ou talosaga lea iai, pe mafai ona faaaogā lo’u itumalo e fai ai se study ole polokalame lenei mo le Urban Area ona faatusatusa lea o results ole Rural ma le Urban. Na taliaina e le WHO le talosaga, ma ole vaiaso la na tea nei na amata ai loa ile fale komiti o Lepea, ma le faamoemoe lea ua iai nei e faagasolo uma i nuu taitasi ole atunuu.

Fesili – O lau afioga lea e Minisita lagolago nei ile Matagaluega ole Soifua Maloloina. Ole ā se leo o lau afioga ile toe tuufaatasi ai nei ole Soifua Maloloina lea oloo tapena nei?

Tali – Oute lagolagoina le toe tuufatasi, ona o a’u ole Fomai faapitoa mo tina ma tamaitai faapea foi le Public Health, oute iloa ole reform lea na fai talu ai ile 10 tausaga e pei ona sa vaelua ai le Matagaluega ole Soifua Maloloina lea ua mafua ai ona tutupu mai le tele ole mau faama’i eseese aemaise lava ile fanau laiti. Ole faataitaiga o la’u tala, o aso la, sa fai ai fuaga pepe i nuu ma afioaga i aso uma auā e malaga teine fomai i tua ma faatautaia ai. Ole pepe a e vaai atu le fomai ua faaletonu lona mamafa poo ua lē lelei foi le ‘ai, ua refer loa ile falema’i ma faagasolo ai loa togafitiga ile taimi lava lena. O aso foi la, e lei maliliu ai ni fanau laiti ile Malnutrition ona sa amata mai lava le siaki ole tamaititi a’o pepe, ole taimi lenei ile tatou falema’i ua maliliu tamaiti ile Malnutrition, aisea?, auā foi ua leai ni fuaga pepe, leai ni siaki mo fanau ile taimi o pepe, e toe siaki ane le fanau ua matutua ae ua tuai, tele le vaega lea na misi mai mo le fanau pepe. Ole Primary Health Care.

Fesili – O lona uiga o lou finagalo, ua lape le matagaluega po ua le manuia le Matagluega ile reform lea na vaelua ai?

Tali – E leai, e le ole matagaluega Matagaluega na faaletonu, ae ole mea moni lava, e fail le system lea na fai ai le reform lenei. Auā ole system fou lea, ua le toe agai ai fomai e faia fuaga pepe nei i nuu ma afioaga i tua ae ua tuu lava le faitalia i matua ole pepe e agai mai ai ile falema’i e siaki le pepe. Auā ole mea moni lava, poo le a lava le galulue malosi ole matagaluega e faatino a latou galuega e faatatau ile system fou lea, e le mafai ona tino mai pe afai ae le fetaui ma tatou lea ituaiga suiga poo lea system fou. Ole taimi lenei, ole tele lava o tatou seleni o lo o faaalu ile faia lea o togafitiga poo treatment, ae sa tatau ona tatou agai e saili le ki ole paipa lea e mafua mai ai nei mau faama’i, ina ia tape le paipa lea e ala ile tatou puipuiga mai ile taimi o pepe fanau, poo le Primary Health Care.

Fesili – Ete finagalo la e tatau ona toe fai fuaga pepe pe afai ae toe tuufaatasi le Matagaluega?

Tali – E tatau ona toe fai.

Fesili – Ole ā se vaifofo ile lē lava ai o tatou fomai?

Tali – E lua a vaega e mafua ai le lē lava o fomai, ole lē lava ole tatou supply i tamaiti fomai ma le toatele ua faamavae. Talu ai nei na faauu ai tatou fomai e to’a sefulutolu. A faapea la ole fuainumera lea e mafai ona maua i tausaga uma, e matuā lava a tatou fomai. Ae ole isi vaega e tatau ona vaai iai le Matagaluega, ole tatou system, e tatau ona vaai lelei fomai, e lē gata o totogi lelei aemaise ole working condition o fomai, auā ole mea lena lea e mafua ai ona faamavae le tele o fomai, malaga loa i atunuu i fafo ma faigaluega ai.

Fesili – Ole ā se leo o lou itumalo ile tax a faifeau, e moni lava o lea ua pasia ae pei a o lea e iai a le gugulu. O aafia ai lou itumalo, ae ole ā foi se leo o faafeagaiga o lou itumalo?

Tali – E lei iai lava se faifeau o lo’u itumalo o faitio mai ai ia te au ile vaega lea, masalo ai ua to’a foi o latou finagalo ma malamalama ile saunoga ale alii Palemia ile taimi ole fono ale Palemene, auā e pei ole vaega lea e talanoa mai ai le tulafono lea, o lou sao ile atina’eina ole atunuu. E tutusa lava ma saogamea foi ale aiga mo se faalavelave, pe afai ae leai sau saofaga ete faalogo atu foi e lē sagatonu lava.

Fesili – Faafefea le mataupu lea ile palota mai o tagata Samoa o nonofo ai i fafo atu o Samoa?

Tali – E lei talanoa ma le itumalo, a’o lo’u lagona o a’u ia, e lē talafeagai ia te au.

Fesili – Ole ā le itu e lē talafeagai ai?

Tali – Ona o tagata nei e nonofo i totonu ole atunuu, o tagata tonu a ia e malamalama lelei i mataupu o tutupu ile atunuu, ona o faiga faatemokalasi foi o iai atunuu tetele oloo nonofo ai o tatou tagata, e ese foi a latou faauigaina o mataupu o tutupu ai i Samoa nei, aemaise foi o faasalalauga i luga ole social media, ma oute popole lava nei ese se isi suiga tele e tupu mai ile taitaiga ole tatou atunuu pe afai ae palota mai tagata Samoa i fafo. Oute le faatuiese i nai o tatou tagata i fafo, auā o lea lava e iai sui o latou aiga i Samoa nei e talanoa mai, o a mai le mataupu lea, e tatau ona e palota ia ai. Ae o tagata lava o nonofo ile atunuu e tatau ona o latou faia le faaiuga mo ta’ita’i ole atunuu.

Fesili – O fea o taatia ai lou finagalo ile lisiina o fanua faaleaganuu?

Tali – Ole mataupu lea sa ou fia malamalama ai lava ile amataga ona ne’i fesili mai lo’u itumalo, ae ua iai se tali ma’oti. Sa ou popole foi ile tulafono lenei, ae ole semina sa faatautaia ai e le ofisa o gafa ai ma le vaega lenei, na ou malamalama ai loa aemaise lava ile vaega lenei ole mokesi, ae ina ua faamalamalama le tulafono ma ou manino ai e lē mafai ona mokesi le fanua, ae na’o le lisi e mokesi, o iina la na uma ai ma lo’u popole. Ua leva foi ona lisi fanua o isi aiga mai la aso, ae ole manaia ole tulafono lenei, ua iai se vaega e puipuia ai fanua o aiga, auā o isi Sa’o o aiga e amio faalētonu, o isi Sa’o e lelei. O lea foi e fai mai le tupulaga, ae lelei le agai mai o tupulaga ae ua iai se tulafono e aiaia ma puipuia ai vaega nei. E manaia tele la le tulafono lenei.

Fesili – E tatau ona iai se Itu Agai pe leai?

Tali – Masalo e na’o se tagata na iai muamua i paeaiga talu ai, e atoatoa ai lana tali ile fesili lena, auā o lea ua ou alu atu nei i totonu ua tasi le vaega faaupufai, ma ole faamamafa lava lea ale ta’ita’i ole atunuu le afioga ile alii Palemia, mo sui a faipule lea e lē o lavea  i tofiga Minisita ma Ministia lagolago, o latou e agaia le malo, o latou e siakiina galuega ale malo, e tatau ona tu’i fesili e latou Ministia poo sa’o a latou mea ia e fai mo le malo. Ole isi suiga tele lea ua iai nei le Malo, soo se fono lava ale Palemene e fai, e muamua lava ona fai semina e faamalamalama ai soo se pili poo soo se mataupu a’o lei avea i totonu ole fono ale Palemene, ole avanoa la lena e fesili ai sui a faipule ina ia malamalama ai i soo se pili ale malo.

Fesili – Ole ā sou finagalo ile isi faigapalota, e tumau pea le malosiaga ole HRPP, pe faamata e toe fau mai ai se isi vaega faaupufai?

Tali – Oute iloa e tumau lava le malosi ole HRPP.

Fesili – A’o ai se sui i totonu ole HRPP ete silafia e agavaa e suia Tuilaepa ile lumanai?

Tali – E toatele, e moni lava e lei tele so’u iloa o isi sui ole HRPP ae oute talitonu lava e agavaa lava le toatele o iai nei.

Fesili – E lelei pe lē lelei le agai mai ole tele ole faipisinisi mai Saina i totonu ole atunuu?

Tali – E lelei ise isi itu, ae leaga foi ise isi itu. Auā e leai a se mea o lenei olaga e lelei pea, e iai foi itu e leaga ai, ole mea la e tatau ona iai, ia tatau lava ona paleni, auā a tele foi le suka, ua maua foi ile ma’i suka, a tele foi le masima, ua maua foi ile toto maualuga. Ole itu la e lelei tele ai le omai o Saina mo tagata lautele, ina ia taugofie ai le tele o oloa, ae ole itu e leaga ai, ole a tapuni ai ma le tele o pisinisi a o tatou tagata. Ole itu la lea oute fia talosaga ai ile malo, e tatau ona omai Saina e a’o o tatou tagata ile faipisinisi.

Fesili – Ole ā lau tapenaga mo le isi faigapalota?

Tali – Masalo e leai a se tapenaga tele, pau a le tulaga o iai nei, o lo’u toaga e fai le finagalo ole itumalo i ana atina’e e tatau ona fai, ia ona tuu foi lea ile itumalo mo le isi faigapalota, e fai e latou le filifiliga.

Faafetai