AMOSA – le Afā Taumate ma ona Uiga Ma‘ale‘ale

Se vaaiga i le auala i Laulii, Upolu/Se vaaiga i Salei’a, Savaii i aafiaga o Amosa
Se vaaiga i le auala i Laulii, Upolu/Se vaaiga i Salei’a, Savaii i aafiaga o Amosa

E uigaese le tala o le Afā o Amosa. E lē o se Afā sa iai uiga masani e pei o isi Afā uma na taia ai Samoa. O le masani o afā e matuā matautia le malosi o matagi faatasi ai ma timuga.

A o Amosa, e moni lava sa timu ae e lei tele pe umi se taimi na timu ai. Na faapena foi le matagi; sa agi le matagi i le taimi o timuga, pe i se mea o le tolu itula i Upolu ma Savaii. Peitai na uma loa le timu, uma ai foi ma le matagi.

E matautia le faataunuuga o Amosa. I folafolaga e tele na ofi ma agiga mai a o loma le matagi na ta‘ua ai, le alualu i luga o lona malosi, mai le Vaega 2 e agai atu i le Vaega 3. Na oo lava foi i le Vaega 4 le malosi sa folafola mai.

I le fanau mai o Amosa, na muai vaaia uiga o le matagi i le amataga o le vaiaso na tea nei. Na amata i le Aso Lua a o taoto Faafitauli o le tau i le 250km Sisifo o Asau. O le taimi lea e lei faaigoaina ia Amosa.

Mai lea tulaga, na see atu ai Amosa agai atu i luga tonu lava o Fiti, i le laina sa‘o e tutusa ma Samoa. O lona tulaga sa iai o le 12 tikeri i Saute o le Ekueta. O Samoa e taoto i le 13.73 tikeri i Saute o le Ekueta. O le laina lea sa taoto ai le matagi.

Ae o le mamao, sa i le 178 i Sasae o Greenwich i Peretania. O Samoa ei le 173 tikeri i Sisifo o Greenwich. O le 180 tikeri, o le afa tonu lea o le lalolagi mai Greenwich i Peretania, lea e faaaogāina e fua ai taimi. Ma o le tulaga lea na amata ai loa le Malaga i Sasae o Amosa, a o foufou mai mo Samoa.

I le vaaiga faasaienisi, na faapea e taunuu Amosa i Samoa i le taeao o le Aso Toonai. Peitai na telegese lava le sau o le matagi. O le vaaiga foi faasaienisi, e ifo i Saute i Sasae Amosa a o lei oo mai i Asau.

Ae lē gata i lea, o le a alualu i luga le malosi o Amosa, mai le malosi Vaega e 2, ma agai atu i le Vaega 3 ma le Vaega 4 foi. O le vaai mamao lava lea a ofisatau uma a le lalolagi mo le Afā o Amosa.

A o tapena le atunuu mo le matagi ma oo mai i le Aso Toonai na tea nei, e iai mea matautia na vaaia i uiga o Amosa.

Muamua, o le suia lea o le laina na malaga ai i le oo mai i Asau. Pe o le leai o se suiga. Manatua o le vaaiga mamao, e tifa i lalo o Savaii le afā. Ae e lē o lea. Na alu sa‘o pea Amosa i le laina na sau ai.

E oo mai lava i le isi itu o Upolu o loo alu sa‘o lava lana malaga. O lona uiga, e afaina tele le itu i Matu o Savaii auā e latalata i le afā, aemaise nuu ia o Manase, Lano, Saipipi ma Faga. O ā lava matematega a saienisi i metotia faasaineisi e faapea o le a tifa i Saute i Sasae le afā, ae lē o lea le tulaga na iai. E pei sa fai lava le loto o le Afā i le mea na fia malaga o ia i ai, ma tetee atu auala na tusia e le au popoto mo ia.

O le isi vaaiga matautia, o le saoasaoa lea na malaga ai le Afā i luga o Samoa. O le fua o le saoasaoa o le Afā, e 12km le saoasaoa i le itula. Na fiu e faatali le Afā, faapea e lē toe oo mai i Samoa. Peitai, na lata mai loa i Asau, pe 50km mai Falealupo ona oso loa lea o Amosa ma malaga i le va o le 20 ma le 30km i le itula.

O le mea lea na vave alu ese ai le Afā mai Samoa, ona o le saoasaoa na ia kolosi ai Samoa mai Asau i Aleipata.

Manatua, o le telegese o se Afā, o le malosi foi lea. Ae ina ua tulaueleele loa, ma faapea ona topetope lana savali i le isi itu ina seia mou ese lava ma siusiu o Upolu.

O le isi mea matautia o Amosa lava, o le leai lea o se savili ma se matagi tele. E ui na matagi, ae mo se taimi puupuu e pei ona ta‘ua i luga. Faatoa maua matagi ae ua latalata i le ogatotonu o le Afā, Upolu ma Savaii. O le masani o Afā faapenei, e maua lava le matagi ma le savili a e lei taitai oo i le ogatotonu o le Afā.

O le faitau lava a le Vaega e 2 o Afā, e oo i le 100km le malosi o le savili i le ogatotonu. A o fafo ma autafa o le Afā, e ao ina 40 i le 70 le malosi o le matagi. Peitai, e aunoa ma se mea faapea na tupu. Na matuā leai lava se savaili seia vaganā taimi ia na latalata ai i le ogatotonu o le matagi nuu ma afioaga.

E iai isi tulaga matautia. A o sauni a matou tapenapenaga i le matou galuega faasalalau i le po o le Aso Toonai, ae vili mai le isi alii Peretania o loo nofo i le afioaga o Poutasi, fai mai na ia vaaia itu mauga o Poutasi ma Falealili, ua matuā mu lava.

Na lipotia e ia o se vaaiga matautia lea, o le matuā mūmū o atumauga a o loma le Afā. Fai mai a ia, e foliga o se afi na amata mai i vanu o mauga, ae sii ma lele atu i itulagi. Na taumate o ia pe o le sautia ua faapea ona mimiti e le ea o le Afā, ua foliga mai ai o se asiosio afi. Poo le ā lava, ae sa matautia ia vaaiga.

E lei umi, ae toe vili mai foi le alii lava lea. Fai mai ua matuā malulu lava Poutasi ma Falealili. Ua pa‘ū i lalo le fua vevela ma maalili ai o ia. O foliga matautia ia o le Afā na vaaia i lea po.

O le isi faigata na feagai ma le mamalu o le atunuu, o le faaseseina lea o le atunuu i taimi o le Afā. E iai lipoti na maua, o le Afā e faatoa taunuu i le Aso Sa. A o lea ua agi tele le savaili ma timuga mamafa i le vaeluaga o le po a o loma le Aso Sa.

O le tuufesili a le toatele, o lona uiga e sefulu ma le lua itula le umi o le a agi ai lea matagi, ma sa faapopoleina ai le atunuu. Peitai, i le feiloaiga ma le Matagaluega o Puna‘oa Faalenatura ma le Siosiomaga i le aso ananafi, le Afioga Suluimalo Penaia, na ia faamanino ai, e lē o le lipoti lea mai le matagaluega.

Ae o le lipoti mai Niu Sila lea ua faaseseina ai le atunuu. Pau le upu a le lipoti a le Ofisa a le Vaai Tau, o le a vaaia pea i luma o le ono i le sefulu ma le valu itula le tala o le Afā. O lona uiga i le manatu o le toatele, o le sefulu ma le valu itula lea, e oo atu lava i le afiafi o le Aso Sa le agi o Amosa.

Na fesiligia foi le afioga i le Faatonu Sili, i le po o le Aso Toonai i uiga o le savili na iai. Peitai, i le feiloaiga ma le faauluuluga o le matagluega i le aso ananafi, na maua ai o le talitonuga faa-Samoa ma le malamalamaga faa-Samoa, e ese lea ma faaiuga a upega eseese lea e fua ai le tau.

E ui lava la na faapea e tifa i lalo o Savaii le tau, ae na alu sa‘o. E tutusa lea ma le malamalamaaga faaleatunuu ma le alāsavili, aemaise afā malolosi pe a oo mai i Samoa nei.

Na nonofo taumate le toatele i le po o le Aso Toonai, auā o le latou malamalamaga foi lea, o le a tumau savaili malolosi i luga o Samoa mo le ono i le sefulu ma le valu itula mai le po o le aso lava lea.

O le isi tulaga o le nofo taumate a le atunuu, o le malosi lea o le Afā. Ma e uma Amosa, ae tuufesili le toatele pe iai se isi Afā i tua atu o Amosa, o loo lafi i tualagi ma e malosi tele foi. Peitai e lē o lea le tulaga.

E na o le tasi le Afā, ma e tea ane Amosa, ae leai ma sona malosiaga tele. E malosi atu ai timuga nai lo matagi. O le fesili a le toatele, Pe na o le pau lea? O uiga ia a Amosa ua matua ese ai lenei Afā mai le tele o isi Afā. E foliga i se Afā ae e lē o se Afā.

O le toatele foi i Samoa nei, ua matuā faafetaia le agalelei o le Atua, i le suiina lea o le Afā mai ona matagi malolosi i matagi laiti. Ae lē gata i lea, o le faasaoina lea o le toatele mai faigata na semanu e feagai ai i uiga masani o Afā, pe ana faapea le matagi lea o Amosa.

Ua mou atu nei Amosa ma alu ai lava, ae e lē toe galo lenei Matagi i ona uiga ma‘ale‘ale.