‘Alo le lega ile talo a Aunuu

Ua faaee atu le asamoga talo ma le aufaiva a’e o pasese, mai le uafu i Auasi Tutuila mo Aunuu ile faaiuga ole vaiaso
Ua faaee atu le asamoga talo ma le aufaiva a’e o pasese, mai le uafu i Auasi Tutuila mo Aunuu ile faaiuga ole vaiaso

Pau lenei ole motu o Samoa atoa ua ‘alo ai le faama’i talo, ole lega, e paipai atu iai. E oo mai ile asō, ole mitamitaga lea ole fia o augatupulaga ale motu o Aunuu.

O Aunuu ose tamai motu ei le itu Sasae ole motu o Tutuila i Samoa i Sasae, pe a ma le 300 tagata oloo ‘ainā ai i aso uma ma tausia le mamalu o aganuu a Samoa, e aofia ai ana talatuu ma ana ia foi tapu a fanua.

Na molimau le Susuga Hobo Jameson, ole alii tausi aiga o Pago Pago, o Aunuu ole motu lea o lona tina, e oo mai nei oloo nonofo ai le toatele ole latou aiga. Ae o ia ma lana fanau oloo nonofo i Tutuila, peitai o vaiaso uma lava e folau atu ai i Aunuu e asi aiga ma aumai ni talo, pe fagogota foi, auā ole motu e i’a lelei tele. A alu seuseuga ile afiafi, e a’e lava sona faiva ma i’a e pei o malauli, malau, gatala, filoa, malaʽi ma isi i’a laulelei ae maua lava ile aloalo.

Taufao le talo a Aunuu ile maketi

Ole taimi lava e taunuu ai tau talo mai Aunuu ile maketi i Fagatogo, e taufao e le au faatau ua latou iloa talaaga ole talo mai Sasae.

Ae ole tulaga foi lena e oo iai faausi talo. Ua maitauina na’o le pau foi lea o faausi talo ete malie lelei ile u’a ma le iila o mafu faausi, aemaise pe a piiniu mai se tanoa mafu oloo faamailo ma faatau atu ile atunuu ua fotua’i ane se laina ile faausi mai Aunuu.

E iai tapu ole taufusi oloo totō ma faafailele ai talo

E matuā sa taputapu ona toe solia ese isi le taufusi oloo faaola ai puputalo a aiga, ile taimi e sua ma loloto ai le vaivai. Ole talitonuga o Hobo, “o upu tuufaasolo mai o matou mātua lea lava e tausi iai lo matou aiga ae faapena foi ona faamamalu e isi aiga ole motu.”

A mamafa ni timu pau, ua lofia ai maumaga talo ile suavai. Ua nofouta uma lava tagata e le toe mafai ese isi ona soli le faataufusi lea oloo tausi iai talo faapitoa nei. Ona ole talitonuga mai anamua, e le tatau lava ona solia auā ole a gaepu ai niutireni (nutrients) lea e aai ai talo.

O puputalo nei a aiga ole motu, e tausi i vaivai faataufusi. E la’u uma iai laulaau ole siosiomaga faalenatura o aiga. Pau lava le taimi e mafai ai ona fafai pe tase’i foi ni talo o toaga nei, pe a oo ina maui le suavai ma maua se pa’u mātū e savali ai le tagata e fai le seleselega. E maitauina pe tusa ole tele ose malae lakapi le faataufusi lea e ‘alo ai le lega i talo oloo ola lauusiusi ai.

Ua vaevaeina i aiga taitasi ole motu ina ia tofu lava le aiga ma le fasi taufusi e faato’a ina ia atinae le latou talo faapitoa lenei ina ia maua pea ma faatumauina (sustain). Ole talo mai Aunuu a faalifu, e iila ua le aano paauli, ae a tao foi pe faavela ise suavai e maeu lava lona tofo lelei.

O maumaga talo a Aunuu e le o aafia ile lega
O maumaga talo a Aunuu e le o aafia ile lega

Laititi Aunuu ae feoai ai taavale

Ua maitauina e le gata ina laititi le motu ma faaititia le faitau aofai o ona tagata, ae ole tulaga mataina ole feoai ai o taavale e aofia ai le pasi a tamaiti aoga, ma taavale a matagaluega ale malo, oloo manaomia e faatinoina auaunaga manaomia i tagatanuu o Amerika Samoa o alaala ai. E le atoa se 10 minute e alu ai se vaaafi fagota mai le nuu o Auasi o iai le tamai uafu, ae taunuu ile motu o Aunuu. E le atoa se lua itula ae soo le motu pe a e savali faataamilo ai.

Faatusa ile motu o Manono, i Samoa i Sisifo e oo mai nei e le o mafai ona avatu iai ni taavale, e ui e toatele atu tagata oloo nonofo ai, ae ona e leai se uafu mautu e tuta atu iai vaa lapopoa i Manono. 

Ole tulaga tau ile soifuaga o aso uma, e iai lava tagata mai Aunuu e usu mai e faigaluega i Tutuila ma toe taliu ile motu ile afiafi. Ua loa ona mautu lo latou eletise ma le suavai mai le malo, ae tofu foi le aiga ma le vai’eli oloo faaaogāina lava mo vai taumafa.

Ole faatoagaina ole latou talo faapitoa, lea ua fai ma mafuaaga e fia asiasi atu ai tagata mai isi motu o Samoa i Aunuu, e ese mai mataaga o ana talatuu ua tosina atu foi iai tulisi. E aofia ai le tala ia Sina ma Tigilau, ole niu ae moe, le vai suatoto, ae o lona palapala mimiti e le tofotofo iai se isi

“I totonu o Aunuu, e le ta’ua ose maumaga e pei ona masani ai le tele o tagata ae ta’u ole taufusi. Ia o lea taufusi, ole malosi lava ole aiga e tanu i otaota o laau ina ia maua se palapala lelei mo le faatoaga, ona e susū ma to’a ai le vai pe a tetele timuga. E tatau ona faaopoopo pea le tanu i aso uma ina ia fafagaina pea le palapala lelei mo meaai ma niutireni aogā mo le ola lelei o talo. E iai le taimi e sua ai le taufusi pe a tetele timuga, ona le mafai lea e se tasi ona savalia totonu, ina ne’i malagalaga a’e i luga niutireni oloo ile palapala.”

Ua masani ai lava tagata ole motu ma faaauau ai lava ona tausisia lea faiga, ma ua soifua ane foi lea augatupulaga ma lea augatupulaga ma faaauau ai lava lea laasaga. E talitonu Mr Jameson, ile tatou alagaupu, ole toe fofo lava ele alamea le alamea. Talu ai ua faaaogā faasoloatoa ele tele o nuu le vailaau fagavao, ua afua ai ona faaletonu ma ma’i le talo a Samoa e pei ona tumau ai lava ona maua le lega.

Ae ole faiga tonu lava lea e togafitia ai maumaga talo, ole faamuta nei loa ona toe aumaia ni vailaau fagavao ile atunuu, aemaise o Samoa i Sisifo, ae faaaogā otaota faanatura e pei ona faia e Aunuu e fafaga pe faaleleia ai le palapala ina ia ola lelei maumaga.

Faapei ona faia e tagata soifua o nei foi ona po, ua amata ona toe foi e faaaogā taumafa faanatura, e fafaga ai le tino, mo le soifua maloloina, e pei ona molimauina i gasegase kanesa ua mafai ona togafitia ele faletua ia Vaimoana ma Satia o Vailele, ma toe faafoisia lo latou malolosi, ae na’o fua lava ole laueleele oloo togafiti ai.

Oloo teena foi e Mr Jameson se talitonuga mai se vaega o faifaatoaga a Samoa i Sisifo faapea ole talo a Samoa na faalauatau e ni tamaiti aoga Melanisia ua see atu ai nei le talo Samoa i Fiti ma manuia ai o latou tamaoaiga.

Ole faama’i lega ma isi faama’i na masalomia ai talo a Samoa na mafua ai foi ona faasa e Samoa i Sasae talo a Samoa ona toe faatau atu ile teritori. Ole masina talu ai lea na faatoa toe tatala ai lena tapu.